Vršac lepa varoš - Upoznajemo znamenitosti “grada pod kulom”

^{Tekst: Tanja Prolić}

Vršac je smešten uz rub Panonske nizije, u podnožju i na obroncima Vršačkih planina. Deo teritorije ove opštine zauzima prostor prirodnog rezervata Deliblatske peščare, poznate kao “Evropska Sahara”. Ova opština Južnobanatskog okruga obuhvata grad Vršac i 23 naseljena mesta.

Vršac je iznedrio brojna značajna imena srpske istorije i umetnosti kao što su: Jaša Tomić, Žarko Zrenjanin, slikar Paja Jovanović…

„Grad pod kulom“ jedan je od najstarijih u Vojvodini. Ime grada se, prema pisanim tragovima, prvi put pominje davne 1427. godine u obliku Površan, u jednom pismu kralja Žigmunda. Ovaj grad slikovito odražava istoriju i savremenost. Mi ćemo vas turom kroz znamenitosti Vršca upoznati sa njegovom bogatom, viševekovnom prošlošću.

Vršačka kula -  viševekovni simbol grada Vršca

Grad Vršac je obično predstavljen sa tri likovno uobličena znaka - manastirom Mesić, grožđem čuvenih vršačkih vinograda i Vršačkom kulom. Vršačka kula jeste najpoznatiji simbol grada Vršca ali i njegove okoline. Ostaci ovog istorijski veoma značajnog uvrđenja čiji su bedemi prilagođeni obliku platoa širine 18 metara, a dužine 46, nalaze se sa istočne strane grada, na bregu poznatom pod imenom Kula, na 400 metara nadmorske visine.

Vršačka kula potiče iz 15. veka. Veruje se da ju je podigao Đurađ Branković (Đurađ Smederevac) nakon pada Smedereva, sa namerom da zaštiti svoje posede na tlu današnje Vojvodine. 

Od celokupnog nekadašnjeg utvrđenja je najočuvanija donžon kula - branič kula. Branič kula dominira utvrđenjem i nalazi se u istočnom delu platoa. Visina kule iznosi 19,85 metara a njena osnova u obliku nepravilnog pravougaonika ima spoljne dimenzije 13,80x11 metara. Zidovi su podignuti od lomljenog kamena u krečnom malteru, a njihova debljina je do 3,90 metara. Donžon kula imala je prizemlje i tri etaže. Ostaci peći sa dva ložišta i dimnjakom, očuvani na trećoj etaži, ukazuju na njenu stambenu funkciju. Kula nosi odlike vizantijskog načina zidanja i vidljiva je sa svih strana što upućuje na odličnu preglednost okoline koju su imali njeni stanovnici. Spoljašnje stepenište vodi do drugog od ukupno tri sprata. Karlovačkim mirom 1701. godine je počelo rušenje kule, čime je izgubila svoj vojni značaj.

Kula je danas restaurirana. Oštećenja su sanirana 1894. i 1933. godine, istraživački radovi manjeg obima su izvršeni 1952., 1970. i 1983. godine, a konzervatorski radovi 1965. - 1966. 

Sistematska arheološka istraživanja unutar bedema su započela 1997. godine i u kontinuitetu trajala do 2002. godine. Dosadašnjim istraživanjima su konstatovani bedemi širine 1,60 metara, pregradni zid u punoj dužini od 18,20 metara, ostaci kružne kule na zapadnom delu i objekti u unutrašnjosti. Među njima se ističe cisterna u podnožju donžon kule. 
Pokretan arheološki materijal kao što su keramika, kameni predmeti, metalno oružje i oruđe, novac će posle završene kompletne analize dati precizniju sliku života ovog utvrđenja u istorijskim, kulturnim i ekonomskim okvirima.

Manastir Središte - oživljavanje nekadašnje svetinje

Prvobitna sakralna građevina datira sa kraja 15. veka. Manastir Središte, koji je u prošlosti nosio naziv manastir Svetih Arhangela Mihaila i Gavrila, podigao je despot Jovan Branković na mestu današnjeg sela Malo Središte. U vreme podizanja manastira Središte, despot Jovan je obnovio i manastir Mesić.

Stari manastir Središte je bio jedan od reprezentativnih primera post - vizantijske kulture na granici istoka i zapada. Konak, trpezarija i podrumi su bili sazidani od čvrstog materijala, a manastir je imao i vodenicu na potoku koja je mlela žito samo u vreme kišnih dana. 

Manastir je ugašen 1777. godine zakonom o crkvenim reformama Marije Terezije, zajedno sa još nekoliko manastira u Banatu. Godine 1788. Turci su opljačkali i zapalili manastir. 

Podizanje novog manastira Središte, kakvog ga danas poznajemo, otpočelo je 1995. godine, za vreme episkopa banatskog Hrizostoma Stolića, a trajalo je do 2003. godine. Za lokaciju podizanja manastira Središte izabrano je mesto udaljeno 500 metara od lokacije nekadašnjeg manastira, na padini kraj puta koji vodi na Gudurički vrh. 

Gradnja manastirskog konaka počela je 1998. godine, prema projektu arhitekte Dimitrija Marinkovića. Godine 2001. podignut je zvonik po uzoru na hilandarski pirg Svetog Save.

Unutrašnjost crkve ukrašena je živopisom zografa žičke škole koje je predvodio đakon Miodrag Tomić.

Sakralnu građevinu ukrašava jednostavan ikonostas sa nenametljivim duborezom. Paraklis je delimično oslikao Nenad Grastić 2003. godine i to je njegovo prvo likovno delo u domenu fresko slikarstva. 

U gornjoj zoni opričana je bojom svetinja kojoj je ovaj manastir i posvećen - Čudotvorna ikona Presvete Bogorodice Trojeručice. 

Apoteka na stepenicama - danas bogata prirodnjačka zbirka

Apoteka na stepenicama, poznata i pod imenom”Apoteka na stepenice”, jeste prva, najstarija apoteka u gradu. Potiče iz druge polovine 18. veka, otvorena je 1784. godine kao “Apoteka kod spasitelja”. Ova barokna građevina se od druge polovine prošlog veka nalazi u sastavu Gradskog muzeja. 

Poslednji njen vlasnik bio je Aleksandar Jovanović, polubrat slikara Paje Jovanovića. 

U prostoru ovog objekta je sledeća postavka: prirodnjačka zbirka Gradskog muzeja Vršac koju čine eksponati iz oblasti paleontologije, osteologije kao i ornitologije. Ona se može pohvaliti veoma retkim primercima sveta flore i faune iz različitih perioda njihovog razvoja. Za ovakvu zavidnu zbirku zaslužan je Feliks Mileker koji je od stupanja na dužnost kustosa Gradskog muzeja Vršac 1882. godine, predano, sa velikom strašću, prikupljao “starine”, fosilne ostatke biljnog i životinjskog sveta, ali istovremeno delovao i na formiranju kolekcije savremenog biodiverziteta. Prirodnjačka zbirka Gradskog muzeja Vršac se svrstava u jednе od najstarijih i najbogatijih u Srbiji.

Naročito se ističe izuzetno dobro očuvana zbirka prepariranih životinja, nastala krajem 19. i početkom prošlog veka. 

Prva prostorija u koju se ulazi prilikom posete Apoteci na stepanicama je Oficina sa originalnim nameštajem, policama, stojnicama, teglama i posudama u kojima su se čuvali preparati. U ovom objektu se još nalazi i stalna postavka koja nosi naziv „Umetnost farmacije  - od biljke do tablete“ u okviru koje posetioci mogu da vide i novootvoreni prostor, polutavan, koji do pre neku godinu nije bio otvoren za posetioce, a danas upotpunjuje izložbu.  

Dvor Eparhije banatske - rezidencija banatskih episkopa

Glavna ulica u ovom gradu - Dvorska, dobila je ime upravo po Vladičanskom dvoru koji se nalazi na njenom broju 20. okružen francuskim parkom sa dve fontane, zatvorenim baroknom ogradom.

Vladičanska rezidencija banatskih episkopa datira iz 18. veka. Podigao ju je, između 1750. i 1759. godine, vršački vladika Jovan Georgijević, koji je vratio episkopsku stolicu iz Karansebeša u Vršac. Podigao ju je kao reprezentativni spratni objekat. On je dobio dozvolu od kraljice Marije Terezije da sagradi dvor kao rezidenciju banatskih episkopa, čijoj svrsi i danas služi.

U unutrašnjosti dvora ističe se kapela iz 18. veka, posvećena Svetim arhanđelima Mihailu i Gavrilu, sa čudotvornom ikonom Presvete Bogorodice, nazvanom Vinčanska ili Bezdinska, po imenima manastira u kojima je kroz istoriju bila. Veruje se da je ikona izrađena u periodu između 15. i 16. veka. Tu je i izvanredan barokni ikonostas koji je oslikao Nikola Nešković, deda Jovana Sterije Popovića.

Pored toga, u dvoru se čuva i bogata zbirka portreta vršačkih episkopa i drugih crkvenih velikodostojnika, velika zbirka starih rukopisa, ikona i knjiga, od kojih je najstarije ”Vatinsko jevanđelje” i datira iz druge polovine 16 veka.

Dvor je prepravljan u više navrata, a najznačajnije 1904. godine.Tadašnju adaptaciju je izvršio vladika Gavrilo Zmejanović; tada je izmenjen ulazni deo i rekonstruisan krov. U to vreme je glavna fasada dobila neobarokni i neorenesansni dekorativni program, pilastre i nove prozore, ali osnova zgrade nije bitno izmenjena. Jednostavna arhitektura baroknog dvorca, sa simetrijom i ritmičnim nizom prozorskih otvora, dopunjena je naglašenim središnjim rizalitom koji u visini atike ima balustradu i posebno izvedeno mansardno krovište ukrašeno raznobojnim crepom. 

Zgrada predstavlja spomenik kulture od izuzetnog značaja.

Crkva Svetog Gerharda - najviša građevina Vršca

Velelepna Rimokatolička crkva posvećena Sv. Gerhardu, jeste najupečatljivija ali i najviša građevina Vršca - njena dva tornja se lako mogu videti i sa velike udaljenosti. Crkva Svetog Gerharda jedna je od najlepših i najvećih katoličkih crkava na ovim prostorima.  Datira iz 19. veka, građena je od 1860. do 1863. godine, na osnovu planova lokalnog arhitekte Franca Brandajsa. Njena spoljašnjost je uobličena 1902. godine jer je fasada izvorno izvedena u terakoti, ali je brzo propala, te je obnovljena i delom obložena kamenom.

Crkva je sagrađena u neogotskom stilu veoma čistog obrasca. U unutrašnjosti, tri broda crkve završavaju trima oltarima od kojih je središnji, glavni oltar, 1863. oslikao profesor Bečke akademije umetnosti Peter Johan Gajger. Bočni oltar sa predstavom Svete porodice izradio je akademski slikar Karl Gutš 1869. godine.

Unutrašnjost crkve bogato je opremljena izrezbarenim nameštajem, ukrašena zidnim i oltarskim slikama, vitražima i skulpturama. Desno od glavnog ulaza nalazi se velika kompozicija, ulje na platnu, rad Stefana Jeġera, slikara iz Čeneja, koja prikazuje odbranu Vršca od turskog napada u ratu 1788. godine. Kompozicija je nastala 1923. godine.

Crkva Svetog Gerharda se ističe i po svojim orguljama sa dva manuala i 52 registra. Izrađene su početkom prošlog veka u Temišvaru. Zbog njih je ova sakralna građevina i svojevrsna koncertna dvorana gde su do sada nastupali mnogobrojni horovi i poznati operski pevači.

Ukoliko ste u potrazi za nekom domaćom destinacijom koju ćete posetiti tokom godišnjeg odmora, neka vaš izbor padne na Vršac. Osim obilaska brojnih arhitektonskih znamenitosti koje odmotavaju klupko istorije, možete uživati u prirodnim krajolicima ovog kraja i vinima čuvenih vršačkih vinograda koji su se svojim kvalitetom istakli i van granica naše zemlje.