Opština Vrbas - bogato istorijsko nasleđe u samom srcu Bačke

^{Tekst: Tanja Prolić}

Vrbas se, u svojoj osnovnoj prostornoj organizaciji, prostire duž Velikog bačkog kanala, dela sistema Dunav-Tisa-Dunav, koji razdvaja severni i južni deo naselja. Opština obuhvata sedam naselja - istoimeno naselje i administrativno središte opštine, Kucuru, Savino Selo, Kosančić, Zmajevo, Ravno Selo i Bačko Dobro Polje. Prostire se na 376 kvadratnih kilometara i broji više od 42 hiljade stanovnika. 

Prvi pisani pomen Vrbasa datira iz srednjeg veka, tačnije 1387. godine. Pod nazivom Orbazpalotaya, označen je u Darovnici ugarske kraljice Marije koja je ovaj posed poklonila Nikoli Gorjanskom mlađem. On je bio palatin na ugarskom dvoru i zet srpskog kneza Lazara Hrebeljanovića. Ipak, istorija ove opštine u srcu Bačke seže u još dalju prošlost o čemu svedoče arheološka ispitivanja na lokalitetima Čarnok, Šuvakov salaš i Ciglana Polet.

O istoriji Vrbasa ali i šire okoline više ćete saznati posetom njegovim znamenitostima. 

Tomanova vila - reprezentativno zdanje s obeležjima secesije

Ovo zdanje sagradila je jevrejska veleposednička porodica Toman kao reprezentativnu kuću za stanovanje, početkom 20. veka. Izgrađena je po projektu arhitekata iz Budimpešte. Porodica Toman se bavila poljoprivredom i trgovinom žitaricama. Nakon smrti vlasnika kuće u njoj su do Drugog svetskog rata živele njegova udovica i dve kćerke, a posle rata je u ovoj zgradi bio kratko smešten katastar opštine.

Tomanova vila ima status spomenika kulture u kategoriji nepokretnih kulturnih dobara od velikog značaja. Građevina ima stilska obeležja sececije, a iste stilske karakteristike ima i njena ograda od kovanog gvožđa. 

Građevina ima kvadratnu osnovu. Zidana je opekom, sa drvenom krovnom konstrukcijom. Glavna, ulična fasada je reprezentativno obrađena, simetrično rešena, sa bočnim rizalitima polukružnog oblika i plitkim središnjim delom, s ulazom i tremom naglašenim sa dva stuba i dva polustuba koji nose lukove. Zabat je oblikovan izvijenim secesijskim linijama i ukrašen sa četiri vertikalne trake od gleđosane keramike sa motivom lala.

Gleđosane keramičke pločice plave boje su vidljive i kod obrade lukova nad prozorskim otvorima. Prozorski otvori se završavaju elipsastim lucima i uokvireni su malterskom plastikom u vidu pilastera sa kapitelima ukrašenim biljnom ornamentikom. 

Bočna fasada ima skromniju dekorativnu obradu, sa tri rizalita od kojih srednji ima tri lučno završena prozora. 

Fasada je ukrašena keramikom iz čuvene pečujske fabrike Žolnai. Danas je ova zgrada sedište DDOR-a.

Dvorac Hecl - autentičan objekt sa kulom-osmatračnicom

Nedaleko od Tomanove vile nalazi se dvorac Hecl. Polovinom 19. veka podigla ga je veleposednička porodica Hecl, kao reprezentativnu kuću za stanovanje. Sagrađen je kao slobodno stojeći spratni objekt u parku, sa masivnim mansardnim krovištem, krovnim prozorskim otvorima i kulom osmatračnicom. Sa leve strane dvorca, frontalno gledano, nalazi se kuća za poslugu, koja je posle Drugog svetskog rata odvojena ogradom od dvorca.

Doktor Hecl, njen poslednji vlasnik, adaptirao je deo građevine i pretvorio je u sanatorijum. U dvorcu je živeo i radio sve do Drugog svetskog rata. Nakon ratnih godina u dvorcu je bilo smešteno ginekološko odeljenje sa porodilištem. Danas se u njemu nalazi Gerontološki centar. 

Premda je više puta adaptirana za različite namene, građevina nije izgubila osnovnu koncepciju. Njeno masivno krovište sa kulom osmatračnicom je i dalje ostalo autentično.

Vatrogasni toranj - podsetnik na ljudsku hrabrost i humanost

Na samom početku 20. veka, 1904. godine, osnovano je Dobrovoljno vatrogasno društvo u Novom Vrbasu. Vatrogasni dom sa tornjem je izgrađen 1938. godine, prema projektu inženjera Hajnriha Vebera. Svečano otvaranje je odloženo za narednu godinu, jer je tada vatrogasno društvo trebalo da proslavi 35-godišnjicu osnivanja.

U pitanju je jednospratnica sa tornjem, obložena žutom i crvenom fasadnom opekom. U temelje vatrogasnog doma ugrađen je natpis na nemačkom jeziku: „Dobrovoljno vatrogasno društvo Novi Vrbas. Naš dom je po našem izboru, mesto slobode, dobrovoljne i ljudske pomoći, kao što naš slogan kaže: Bogu na čast, ostalima za spas“. Sledili su potpisi celog upravnog odbora, komande čete, članova orkestra i celog aktivnog sastava.

Prizemlje građevine su izvorno činile četiri garaže za smeštaj vatrogasnih vozila, uz kuhinju sa pomoćnim prostorijama, a na spratu su se nalazile prostorije namenjene društvenom životu vatrogasaca. Tu je važno spomenuti balove koji su bili tradicionalna manifestacija, a koja su se održavala svake godine, na godišnjicu rada i delovanja. Na njima su se vatrogasci predstavljali građanima u uniformama, s odlikovanjima i sabljama, demonstrirajući svoju spremnost da priteknu u pomoć kada zatreba. Prodajom ulaznica za bal vatrogasno društvo je prikupljalo sredstva za svoj rad. Vatrogasni balovi su se organizovali sve do Drugog svetskog rata.

Vatrogasni dom je 1990-ih godina preuređen u poslovne prostorije banke. Ipak, vatrogasni toranj sa osmatračnicom, lociran na krajnjem desnom uglu zgrade, predstavlja ostatak koji podseća na njenu izvornu namenu.

Hotel „Bačka“- značajan primer moderne arhitekture

Projektant ovog hotela bio je najpoznatiji međuratni arhitekta Vojvodine i jedan od najznačajnijih arhitekata modernista, Đorđe Tabaković, zaslužan i za stari hotel „Park" i Tanurdžićevu palatu u Novom Sadu. Hotel „Bačka“ je bio poslednji projekt u njegovoj bogatoj graditeljskoj karijeri.

Izgrađen je 1959. godine kao masivna petospratnica sa prizemnim aneksom. Originalna zgrada danas čini staro krilo hotela, do zgrade muzeja, dok su leva strana, kao i terase ispred hotela, dograđene kasnije.

Hotel „Bačka“ se nalazi u samom centru Vrbasa i njegova ukupna površina iznosi 5.000 kvadrata.
Raspolaže kapacitetom od 104 ležaja, raspoređenih u 56 soba - jednokrevetne, dvokrevetne, dvokrevetne sa francuskim ležajem, porodične/četvorokrevetne i 3 apartmana.
Gostima su na raspolaganju saloni za ručavanje i dva restorana kapaciteta 100, odnosno, 450 mesta. Banket-sala se nalazi na prvom spratu hotela i ima 90 mesta.

Hram Vaznesenja Gospodnjeg - preobražaj srednjovekovnog crkvenog graditeljstva

Ova sakralna građevina, koja je najmlađi verski objekt u Vrbasu, projektovana je s idejom preobražaja srpskog srednjovekovnog crkvenog graditeljstva u savremeni arhitektonski izraz.

Hram Vaznesenja Gospodnjeg ima osnovu u obliku grčkog slobodnog krsta. Sadrži jednu centralnu i četiri bočne kupole čiji su vrhovi ukrašeni zlatnim krstovima. Ulazni portal, na kojem se nalazi mozaik Hrista Spasitelja, s obe strane je omeđen poluotvorenim zvonicima, dok se u prizemlju nalaze dve krstionice, posvećene svetom Jovanu i Prepodobnoj Mati Paraskevi.

Građen je prema projektu arhitekte Ljubiše Folića. Njegova izgradnja je započeta 2007. godine, a redovno bogosluženje je počelo liturgijom na Krstovdan 2019. godine.

U Hramu se čuvaju mošti surduličkih mučenika, dar Eparhije vranjske.

Ovih pet znamenitosti predstavljaju samo deo onoga što opština Vrbas nudi svojim posetiocima. Ne propustite da obiđete rimokatoličku crkvu posvećenu Bezgrešnom začeću blažene djevice Marije koja predstavlja jedan od ranih primera neogotičkog stila u Vojvodini, Bazar „Centar“, redak primer ruralne arhitekture s početka 19. veka u čijem se dvorištu nalaze autentični pomoćni privredni objekti i koja je jedna od četiri najstarije kuće tog tipa u Vojvodini, bogato spomeničko nasleđe Prvog i Drugog svetskog rata i druge znamenitosti. 

^{Izvor: Kulturno nasleđe Vrbasa}