Posećujemo „Malu Veneciju” na istoku Srbije - opštinu Knjaževac

^{Tekst: Tanja Prolić}

Opština Knjaževac prostire se na površini od 1.202 km2 i četvrta je po veličini u Srbiji. Teritorija opštine obuhvata 86 naselja, od kojih je jedno gradsko, a 85 seoskih naselja. 

Knjaževac je poznat i pod nazivom „Mala Venecija” jer leži na tri reke koje preseca veliki broj mostova, a u centru se nalazi staro gradsko trgovačko-zanatlijsko jezgro „Stara čaršija”, o kojoj će kasnije biti više reči. 

Oivičena padinama Stare planine, Tresibabe i Tupižnice, ispresecana rekama čije obale povezuju brojni prelazi, opština Knjaževac predstavlja romantično stecište koje svojom turističkom ponudom ne ostavlja ravnodušnim nijednog posetioca. 

Istorija Knjaževca seže u daleku prošlost. Knjaževački kraj je naseljen još u periodu praistorije, a najstariji dokaz za to predstavlja pećinski crtež u ataru sela Gabrovnica. Rimsko utvrđenje Timacum Minus kod sela Ravna, s otkopanim bedemima, delovima civilnog naselja i bogatom nekropolom, tragovi su istorije knjaževačkog kraja do vremena srednjeg veka. 

U prošlosti je Knjaževac nosio drugo ime - Gurgusovac. O poreklu nekadašnjeg naziva postoje različite verzije. Prema jednoj, naziv Gurgusovac dobio je po Grguru, najstarijem sinu despota Đurđa. Po drugoj, pak, naziv Gurgusovac nosio je po golubovima gurgusanima koji su se mogli naći u okolnim šumama u velikom broju, a po trećoj naziv vodi poreklo od Đurđeve vode u blizini Miletine crkve, nedaleko od Knjaževca, koju su Turci nazivali Gjurgu-su („su˝ znači voda).

Današnji naziv Knjaževac nosi od 17. januara 1859. godine po knjazu Milošu Obrenoviću, koji je tog datuma boravio u Gurgusovcu i naredio paljenje zloglasne Gurgusovačke kule - zatvora za političke zatvorenike koji je za narod bio simbol mraka i ropstva. 

Istoriju Knjaževca ipak ćete najbolje upoznati obilaskom njegovih znamenitosti.

Stara čaršija - šarene fasade koje se ogledaju u Svrljiškom Timoku

Najprepoznatljiviji deo Knjaževca svakako je nekadašnje trgovačko-zanatlijsko jezgro „Stara čaršija”, koje se nalazi u centru grada, na obali Svrljiškog Timoka. 

Stara čaršija je sačuvala svoje autentične arhitektonske karakteristike. Ona predstavlja jedinstvenu turističku atrakciju - šarene fasade trgovačkih i zanatskih radnji, mehana i letnjih bašti, ogledaju se u vodama Svrljiškog Timoka, uklopljene u moderne životne tokove.

Stara čaršija se sastoji iz gornjeg niza objekata koji potiču iz perioda turske vladavine (sagrađeni do 1875. godine) i donjeg niza koji je nastao nakon oslobođenja. Objekti gornjeg niza bili su sa starijim zanatsko-trgovačkim radnjama, dok su objekti donjeg niza u prizemlju imali lokale, a na spratu stambeni deo, kao i zatvoren dvorišni prostor iza kuće. Ove kuće sa dvovodnim krovom nastale su uglavnom krajem 19. i početkom 20. veka. 

O idiličnom životu u malom gradu u Istočnoj Srbiji govorili su oni koji su se u njemu obreli, spominjući Staru čaršiju sa posebnim divljenjem. Putujući na istok, 1910. godine, Knjaževac je posetio i čuveni arhitekta Le Korbizje, koji je inspirisan slikovitošću ulica i arhitekturom grada, napravio crtež Knjaževca u tehnici Van Goga, koji se danas čuva u Narodnom muzeju u Beogradu.

Stara čaršija poslužila je i za snimanje kultnog filma „Zaseda“ Živojina Žike Pavlovića u kome su glumili poznati jugoslovenski glumci Milena Dravić, Ivica Vidović i Slobodan Aligrudić.

Zavičajni muzej i dvopređne čarape - lepota narodne umetnosti

Zavičajni muzej Knjaževac nalazi se u zgradi koja je sagrađena početkom prošlog veka, tačnije 1906. kao dvojna zgrada u vlasništvu porodice Sibinović, nekadašnjih vlasnika rudnika „Dobra sreća“ u Vini. Danas je ovaj objekt zaštićen spomenik kulture. Pripada vrsti kulturnih dobara građanske arhitekture sa stilskim karakteristikama značajnim za period početka 20. veka.

U Zavičajnom muzeju Knjaževca čuvaju se eksponati iz najranije prošlosti: od praistorije i rimskog doba, Vizantije i srednjeg veka, doba vladavine Turaka, Timočke bune, pa sve do današnjih dana. Tu su i predmeti otkriveni na arheološkim lokalitetima, ali i oni koji su prikupljeni u udaljenim selima knjaževačke opštine. Ovde se organizuju izložbe, koncerti, raznovrsne edukativne radionice. 

Istaknuto mesto u knjaževačkom Zavičajnom muzeju pripada dvopređnim čarapama. Etnološku zbirku dvopređnih čarapa, otkupljenu od Vidosave i Svetozara Popovića, zaslužnih kolekcionara, najvećim delom čini 675 etnografskih predmeta sa kraja 19. i početka 20. veka i album jedinstven u svetu sa 240 čarapa nacrtanih u prirodnoj boji i veličini, kao i album ornamenata u boji i crno-beloj tehnici.

Dvopređne čarape, jedinstvene u svetu, predstavljaju najlepši deo narodne nošnje knjaževačkog kraja. Pletu se sa pet igala i svaka je unikat.

Etnografska zbirka dvopređnih vunenih čarapa proglašena je 1965. godine spomenikom kulture Srbije.

Kuća Ace Stanojevića - muzej u domu radikalskog prvaka

Pre nego što više reči kažemo o samoj znamenitosti, znate li ko je bio Aca Stanojević?

Aleksa Aca Stanojević (1852.-1947.), rođen u Knjaževcu, bio je štampar, rentijer i političar. Kao jedan od osnivača Narodne radikalne stranke 1881. bio je protivnik režima Milana Obrenovića. Optužen je za učestvovanje u Timočkoj buni i osuđen na smrt, ali se spasio bekstvom u Bugarsku. Posle smrti svog kuma Nikole Pašića 1926. godine, izabran je za predsednika Narodne radikalne stranke. Kao važna politička ličnost imao je veoma značajnu ulogu u društveno-političkom životu Srbije i Kraljevine Jugoslavije. Nakon Drugog svetskog rata, maršal Tito ga je primio u Belom dvoru kao istaknutog borca za ljudska prava.

Kuća Stanojevića je građena u dve etape kao slobodan objekt sa bogatom fasadnom plastikom u sklopu dvorišta oivičenog ogradom. Svojom masom ne izlazi na regulacionu liniju ulice već ima predbaštu, tako da njen spoljašnji izgled odaje karakter italijanske vile u stilu secesije. Ova građevina sa simetričnom fasadom i atraktivnim ulaznim drvenim tremom, po svojim arhitektonsko-likovnim elementima, predstavlja specifičan tip građevina u Knjaževcu sa početka 20. veka, a nosi i odlike secesije.

Arhitektonsko nasleđe, izvorna ambijentalna vrednost kao i istorija ovog objekta jesu neki od razloga zbog kojih kuća Ace Stanojevića ulazi u red značajnih spomenika kulturne istorije, tj. predstavlja istorijsku kuću. U cilju očuvanja objekta na postojećoj lokaciji, ali i očuvanja njegove arhitektonske i ambijentalne vrednosti, kao i adekvatnog prezentovanja, proglašena je za spomenik kulture 1983. godine.

U Muzeju grada Knjaževca nalaze se lični predmeti i radna soba Ace Stanojevića, vaze, porcelan, satovi uz mnogobrojne druge eksponate dobijene od starih knjaževačkih porodica. 

U prostorijama gornje etaže izloženi su raznovrsni predmeti visoke kulturne i umetničke vrednosti, i njima je gradski enterijer prikazan scenski. Priča o istoriji i razvoju građanstva u Knjaževcu sa gornje etaže kuće nastavlja se i u donjoj. Šetnjom kroz prostor opremljen nameštajem iz orijentalnih salona i soba koje su krajem 19. veka postale pitanje prestiža, do sobe iz 60-ih godina 20. veka, stiče se slika o životu varoši u usponu.

Arheo-etno park Ravna - osetite duh starih vremena

U selu Ravna na jugoistočnim padinama Tupižnice, osam kilometara severno od Knjaževca, u dvorištu stare seoske škole, nalazi se Arheo-etno park. Predstavlja jedinstvenu destinaciju ljubitelja običaja, tradicije i kulturnog nasleđa, koja nas upoznaje sa životom na selu s kraja 19. i početka 20. veka. Blizina antičkog utvrđenja Timacum Minus uticala je da se baš u selu Ravna smesti specifičan arheo-etno park. Sa njegovom izgradnjom se započelo 1977, a zvanično otvaranje bilo je 12 godna kasnije.

Ideja vodilja za izgradnju ovakvog parka u Ravni bila je da se prikažu značajni arheološki nalazi sa lokaliteta Timacum Minus u okviru arheološke postavke u zgradi škole i u lapidarijumu, kao i upoznavanje s istorijatom arheoloških istraživanja obližnjeg nalazišta. Zgrada škole izgrađena je pre više od jednog veka, 1906. godine.

Osim arheološkog sadržaja park predstavlja ambijent patrijarhalne seoske zajednice 19. veka iz timočkog kraja, sa stambenim i privrednim zgradama. Lako možete zamisliti domaćina kako na drvenom doksatu dočekuje goste i smešta ih na tronošce oko ognjišta. Svi koji posete Arheo-etno park u selu Ravna su u mogućnosti da se upoznaju sa tradicionalnom kulturom stanovanja i objektima narodne arhitekture ovog kraja.

Etno-park čine kuća iz Gornje Kamenice u čijem je podrumu formiran Muzej knjaževačkih vina sa vinotekom, kuća iz Berčinovca, ambar iz Belog Potoka i kazan za pečenje rakije sa lulom od „trešnjevog” drveta iz Pričevca.

U staroj seoskoj školi radi istraživačka stanica za studente i naučnike (napravljena je i opremljena konzervatorska laboratorija), a u blizini je i lapidarijum sa rimskim spomenicima otkrivenim na kasnoantičkom lokalitetu Timacum Minus. Na ovom lokalitetu pronađen je i kip Dionisa, boga vina starih Rimljana. 

Crkva Svete Bogorodice - srednjovekovna bogomolja upečatljive arhitekture 

U selu Donja Kamenica, u podnožju Stare planine, 15 kilometara jugoistočno od Knjaževca, nalazi se ova sakralna građevina izuzetne arhitektonske i istorijske vrednosti. Ona predstavlja nepokretno kulturno dobro od velikog značaja.

Datira iz 14. veka, a podigao ju je nepoznati vlastelin, na levoj obali Trgoviškog Timoka.

Ova bogomolja je građena u moravsko-vizantijskom stilu s elementima romanske arhitekture. Malih je dimenzija, ali veoma upečatljive arhitekture čijim se skladnim proporcijama stvara utisak monumentalnosti. Ima osnovu u obliku nepravilnog krsta. Crkva Svete Bogorodice u selu Donja Kamenica ima kupolu i spratnu pripratu nad kojim su dve manje kule-zvonici. 

Zidno slikarstvo složenog ikonografskog programa nosi karakteristike paleološkog stila. Neke od fresaka jedinstvene su u srpskom srednjovekovnom slikarstvu. Posebno blago Bogorodičine crkve predstavljaju ktitorske kompozicije i portreti vlastelina sa bogatim detaljima u prikazivanju njihove odežde.
Brojna prirodna i kulturno-istorijska bogatstva čekaju da ih otkrijete u opštini Knjaževac. Bilo da ste ljubitelj seoskog turizma, aktivnog odmora, istraživanja istorije našeg naroda ili pak tradicionalne kuhinje i dobrih vina, naći ćete to što želite u Maloj Veneciji na istoku Srbije.