Opština Svrljig - mesto naseljeno od samih početaka čovečanstva

^{Tekst: Tanja Prolić} 

Opština Svrljig, koja obuhvata površinu od 497,2 kvadratnih kilometara, smeštena je u kotlini između planinskih venaca Svrljiških planina, koju preseca dolina reke Svrljiški Timok, tako da visija čini oko 70 posto teritorije opštine. 

Istorija Svrljiga seže u daleku prošlost - najraniji tragovi postojanja ljudskih zajednica otkriveni su u Prekonoškoj pećini i potiču iz vremena paleolita, starijeg kamenog doba. Tragovi tračke civilizacije i značajan broj materijalnih nalaza svedoče o tome da je ova teritorija u periodu neolita bila kontinuirano naseljavana. 

Sa rimskim osvajanjem Balkana ceo Svrljiški kraj ulazi u sastav rimskog carstva. Rimljani osnivaju grad pod imenom Timacum Maius. Na ovom prostoru vršena su arheološka istraživanja i do sada su otkriveni: objekat sa tubulima i hipokaustnim grejanjem, segmenti jedne od glavnih saobraćajnica u naselju, kanali za odvođenje otpadnih voda, deo rimskog kupatila i mnoštvo značajnog materijala, keramika sa primercima luksuznih posuda od tera sigilate, numizmatika, nakit, oružje i drugo.

Ostaci tvrđave Svrljig grada - važno strateško mesto brojnih naroda

Na vertikalnim liticama u početnom delu Svrljiške klisure, tokom vladavine Rimljana, izgrađen je prvi kastel koji je služio za kontrolu i nadgledanje jednog od tada najbitnijih rimskih puteva Lisijus - Nais - Racijarija, koji je vodio od ušća Drima u Jadransko more (Lissus) do Arčara (Ratiaria), važne rimske rečne luke na Dunavu (današnja Bugarska). Ovo utvrđenje imalo je i zaštitnu ulogu - čuvalo je rimski grad Timacum Maius.

Tvrđava Svrljig grad je podignuta na levoj obali Svrljiškog Timoka, na vrhu stenovitog brda iznad ušća rečice Belice u Svrljiški Timok, u najlepšem i najnepristupačnijem delu klisure. Zahvaljujući okomitim stenama pristup gradu moguć je jedino iz pravca severozapada, uskom stazom kojom se dolazi do veštački proširene pukotine u prirodnoj steni, odakle se ulazi na plato utvrđenja.

Jovan Mišković 1889. godine daje detaljan opis Svrljig grada. Prema Miškoviću, utvrđenje je imalo okruglu četvorospratnu kulu na istoku grada, prečnika 8 koraka. Kula je imala zidove debljine 1 metar, a polovina kule držala se u visini od 10 metara do 1877. godine. Vrata na toj kuli bila su 3 x 1 metar. Četvrtasta kula nalazila se na zapadu grada. Ta kula imala je više spratova, njena dužina je iznosila 7 koraka, a zid joj se tada držao u visini od 12 metara. Između četvrtaste i okrugle kule, u severnom platnu grada, na samoj ivici, kako navodi Mišković, kao u vazduhu nalazila se mala četvrtasta kula, kao neka stražara.

Svrljig
Zapadno od četvrtaste kule, na kamenitom šiljku, nalazila se vetrenjača koja je bila alternativa za mlevenje žita ukoliko bi grad bio opkoljen i još jedna „kula - rezervoar“. Na južnoj strani bila je kapija i tu se opasnom strmom “kozjom” stazom silazilo u Timok po vodu, pa se tako Svrljig grad obezbeđivao vodom u slučaju dugotrajne opsade.

Ove kule nalaze se na grbu opštine Svrljig, a uživo se mogu videti samo ostaci njihovih zidina koji svedoče o burnoj istoriji i narodima koji su u njoj obitavali (Svrljig je bio pod vlašću Rimskog carstva, Vizantije, srpske srednjovekove države, Bugarske, Osmanskog carstva). Ovo bajkovito i magično mesto budi maštu i ostavlja bez daha sve koji ga posete. 

Važno je napomenuti da je jedan od najznačajnijih spomenika srpske i srpskoslovenske pismenosti nastao u gradu Svrljigu 1279. godine. U pitanju su svrljiški odlomci jevanđelja, prepisani rukom Konstantina Čatca, u doba cara Ivajla. Rukopis je pronašao paroh Filip Nedeljković u vladičinom tronu crkvice u Izvoru 1866. godine. Pronađeno je 11 pergamentnih listova odlomaka pisanih na koži.

Crkva Svete Paraskeve u Izvoru - povratak arhitekturi predturskog perioda

U ovoj bogomolji pronađen je najstariji sačuvani pisani spomenik ovog dela Srbije, danas poznat kao Svrljiški odlomci jevanđelja.

Izgrađena je tokom druge polovine 19. veka, tačnije 1866. godine. U tom periodu je svrljiški kraj već ulazio u sastav tadašnje Srbije i otpočela je obnova „srpskog stila“u arhitekturi. To je razdoblje neposrednog vezivanja arhitektonskog stvaralaštva sa političkim nastojanjima ojačalog srpskog građanstva, kada su državne ustanove diktirale svoje zahteve u arhitektonskoj delatnosti. U želji za sopstvenom afirmacijom, a pod uticajem evropskih nacionalnih buržoazija, koje su, vraćajući se srednjovekovnom periodu isticale veličinu svojih starih dinastija, srpsko građanstvo se usmerilo ka zadužbinama Nemanjića i arhitekturi predturskog perioda. Takav je slučaj i sa crkvom u Izvoru koja ima arhitektonske karakteristike obnovljenog „srpskog stila“. Takođe, treba istaći da ova sakralna građevina ima i elemente zapadnog baroka, koji su naročito ispoljeni u zvoniku i na opštoj silueti zvonika nad naosom. 

U pitanju je jednostavna, skladna i monumentalna crkva, građena od kamena i opeke, omalterisana spolja, iznutra i prekrivena ćeramidom. Crkva Svete Paraskeve u Izvoru je jednobrodna građevina sa naosom i oltarskim delom, izbačenim polukružnim pevnicama i polukružnom apsidom. Iznad naosa je visok zvonik kvadratne osnove. Fasade crkve i zvonika oživljene su nizom slepih arkadica, postavljenih ispod trodelnog krovnog venca, a po vertikali su podeljene sa po dva plitka pilastra čiji razmak odgovara unutrašnjoj podeli crkve na naos i oltarski prostor. Takođe su oživljene i sa po četiri prozorska otvora, sa polukružnim završetkom i finom obradom ivica. Na zvoniku je sa svake strane postavljen po jedan prozor istog oblika. Ikone na ikonostasu rađene su kad i crkva. Pretpostavlja se da su delo Milije Markovića, autora živopisa i ikonostasa crkve u Boljevcu iz 1861. godine, koja je po arhitekturi istovetna sa crkvom Svete Paraskeve u Izvoru. 

Iznad ulaznih vrata crkve nalazi se manja ploča sa natpisom:
1866
MDCCCLXVI
M.O.III K.S.Ž.
S.G.G.V.

Godina izgradnje - 1866. je napisana arapskim i rimskim brojevima, a dalja slova predstavljaju skraćenicu od natpisa: Mihajlo Obrenović III knjaz Srbije življa srpskog gospodar.

Crkva je obnovljena 1989. godine.

Nalazi se oko dva kilometara jugoistočno od sela, na manjem uzvišenju kraj jakog izvora nazvanog Vrelo, okruženog brojnim starim hrastovima i jelama. Upravo zbog uzvišenja na kom se nalazi i veličine, hram dominira ovim krajem i vidljiv je sa velike udaljenosti.

Crkva Svetog cara Konstantina i carice Jelene - obnovljen srpsko - vizantijski stil

Ova sakralna građevina, izgrađena u prošlom veku, tačnije 1928. godine, nalazi se u središnjem delu grada, u ulici Milenka Hadžića. Osveštao ju je 11. novembra 1928. godine vladika niški gospodin Dositej Vasić.

Crkva Svetog cara Konstantina i carice Jelene podignuta je u obnovljenom srpsko -vizantijskom stilu, u duhu tradicije srpske srednjovekovne arhitekture.

U pitanju je građevina trikonhosne osnove sa đakonikonom i proskomidijom. Nad pripratom se diže zvonik kvadratne osnove sa kalotom na tamburu. Poseduje bifore sa kamenim kapitelima i stubicima. Iznas naosa, na kvadratnom tamburu, uzdiže se potkupolje rešeno pandantifima. Crkva je prekrivena limom. 

Konhe, građene sa spoljne strane, ojačane su polukružnim pilastrima sa kamenim kapitelima koji formiraju slepe arkade, tako da je konha unutra polukružna a spolja petostrana. To se odnosi i na apsidu. 

Crkva Svetog cara Konstantina i carice Jelene građena je od opeke, sa dekorativnom kamenom plastikom. Od kamena su stubci i kapiteli, a na polukružnim pilastrima samo su kapiteli od kamena.

Crkva Svetog Nikole u Drajincu - krst od kamena peštera iz 19. veka

Još jedna sakralna građevina na tlu opštine Svrljig koja datira iz prve polovine 20. veka. Crkva Svetog Nikole u Drajincu podignuta je 1938. godine i iste godine živopisana.
Građena je u vizantijskom stilu, sa šestostranim tamburom i velikim ulaznim vratima sa dva stuba. Hram nije građen na ostacima nekog starijeg sakralnog objekta.

U porti crkve, levo od ulaznih vrata, ukopan je stari krst, izrezan od kamena peštera prema zapisu 1829. godine a obnovljen, takođe prema zapisu, 1908. godine. Krst je kao i crkva posvećen Svetom Nikoli. Podignut u poslednjim godinama turske vlasti, ovaj kameni beleg predstavlja letopisnu istinu vremena u kome je nastao. 

Manastir Sv. arhangela Gavrila u Pirkovcu - manastir bogate prošlosti

Ova bogomolja, koja pod svojim okriljem okuplja veliki broj vernika, nalazi se u selu Pirkovac, na 383 metara nadmorske visine, na granici planina Raila i Ljubovnik, nedaleko od Svrljiga.

Prema predanju, manastir u Pirkovcu podignut je u Nemanjićko doba, a izgradili su ga braća Vuja i Gruja iz Rudnika kod Milanovca, na mestu gde su se susreli nekada razdvojeni. Manjak izvora onemogućava tačno preciziranje vremena nastanka manastira. Hipoteza o izgradnji u vreme vladavine dinastije Nemanjić mogla bi se vremenski ograničiti na razdoblje od oko polovine 14. veka do tridesetih godina 15. veka, kada su ovi krajevi sa Nišem već potpali pod vlast Turaka. Ktitior je mogao biti i neki od srpskih feudalaca iz tog razdoblja.

Buduća arheološka istraživanja i arhitektonska ispitivanja na objektu i oko njega daće preciznije podatke o nedoumicama vezanim za samu izgradnju manastira. 

Manastir se pominje u turskim popisima u 15. i 16. veku i vezuje se za nestalo selo Rašinac.

Kao godine velikih obnova spominju se 1518., 1857., 1863., 1890. i 1896. godina. U obnovi iz 1863. godine, porušen je zapadni zid hrama zbog proširenja, a stari kameni ikonostas je zamenjen drvenim.

Manastirski kompleks čine crkva, zvonik sa kulom, parohijski dom i ekonomske zgrade sa imanjem. Sa zapadne strane nalazi se velika školska zgrada iz 1883. godine, a sa severne strane kameni zid kao ostatak nekadašnjeg trema.

Svojim arhitektonskim karakteristikama i naglašenim kubetom, manastirska crkva poseduje bitne odlike tradicionalnog srpskog srednjovekovnog graditeljstva.

Arhitektonsko rešenje crkve je u osnovi trolist sa istočnom oltarskom apsidom i dvema užim bočnim apsidama. Prostor crkve čine pet pravougaonih traveja, od kojih tri istočna traveja pripadaju prvobitnoj staroj crkvi. Iznad njih se podiže osmostrana kupola. Iz perioda nastanka manastirske crkve verovatno potiču i dva profilisana i ukrašena svećnjaka visine 1,37 metara ispred ikonostasa. Ikonostas je iz 1896. godine a radio ga je, kako je zapisano u letopisu crkve, „Krvdžalić ikonopisac iz Beograda“. 

Spolja je omalterisana, a sadašnji živopis na zidovima rađen je u seko tehnici i potiče iz 1941. godine. Ispod njega naziru se starije freske. Živopis u oltaru je stariji. 

Ovaj manastir zapušten je posle Drugog svetskog rata, a za kratko vreme oživeo ga je iguman Varnava Nikolić, rodom iz Iriga, koji je u njega došao 2002. godine.

Ispod oltara same crkve nalazi se bunar, a ispod manastira izvor Svete Petke za koji kažu da je lekovit i da isceljuje.

U samom manastiru nalazi se nekoliko relikvija, a među najznačajnijima se izdvajaju riza sa moštiju Svete Petke i ikona Majke Božije Brzopomoćnice sa Svete Gore za koju se veruje da ima čudotvorno dejstvo i da pomaže teško obolelima i ljudima u nevolji.

Zgrada sa apotekom - istoricistički pristup obrade fasadnih elemenata

Zgrada sa apotekom je sagrađena 1933. godine, kao ugaoni objekat sa prizemljem, spratom i mansardom. To je akademski komponovana građevina, u eklektičkom stilu, sa istoricističkim pristupom obrade dekorativnih elemenata fasade. Fasadne površine prizemlja uličnih zidova obrađene su kvadrima, dok je sprat podeljen plitkim pilastrima završenim stilizovanim ukrasnim reljefom. Dominantan ugaoni položaj naglašava istureni spratni deo na konzolama, sa čijih bočnih strana se nalaze balkoni sa ogradama od kovanog gvožđa. Ugaoni deo nadvišen je kupolom kvadratne osnove.

Kvalitet u kreiranim detaljima ogleda se u izvanredno izvedenoj stolariji i limariji na kupoli i mansardi. Osim arhitektonskih vrednosti, ovo zdanje je veliki doprinos dalo i razvoju zdravstvene kulture u čitavom kraju.

Na osnovu odluke Vlade Republike Srbije 1997. godine, kao nepokretno kulturno dobro - spomenik kulture, dodaje se na spisak Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Nišu.

Zgrada sa apotekom nalazi se u Hadžićevoj ulici broj 22.

Pored navedenih kulturno - istorijskih spomenika i očaravajućih prirodnih lepota ovog kraja, ne propustite manifestacije koje se održavaju u opštini Svrljig. Belmužijada, privredno - turistička manifestacija posvećena belmužu, održava se početkom avgusta svake godine, prati je bogat muzičko - zabavni program i posećuje je preko 60 hiljada ljudi. Sabor gajdaša balkanskih zemalja je jedinstvena manifestacija, smotra narodnog stvaralaštva i izvođačkih dostignuća gajdaša iz Srbije ali i susednih zemalja čiji je cilj da od zaborava sačuva ovaj stari muzički instrument i izvorni melos. Tu je i tradicionalna manifestacija za sve gurmane Janijada, manifestacija humanitarnog i takmičarskog karaktera Hleb naš nasušni i druge. Za ljubitelje fotografija i slika fotokolonija ,,Terra incognita”, i likovna kolonija ,,Ars Timacum”, zatim tradicionalna manifestacija “Dani Gordane Todorovic”, ali i međunarodni festivali folklora, zatim najstarija sportska manifestacija koja se održava u svrljiškom kraju Vidovdanski turnir u malom fudbalu i druge...