Arhitektonske znamenitosti Leskovca - tragovi prošlosti „srpskog Mančestera”

^{Tekst: Milja Mladenović} 

Crkva Odžaklija

Tokom perioda turske vlasti na prostoru Srbije, Leskovac je bio jedan od najznačajnijih gradova i centar leskovačkog pašaluka. Tragovi varoške arhitekture i središta javnog života iz kasnijih godina ovog perioda postoje i danas u gradskom tkivu.

Crkva posvećena Rođenju Presvete Bogorodice iz 1803. godine jedan je od najstarijih tragova javnog i duhovnog života Leskovca iz turskog doba. Za crkvu i zvonik, izgrađene u prepoznatljivom stilu moravske varoške arhitekture, sa lukovima i niskim zvonikom, vezuju se i urbane legende o njenom nastanku.

Po jednoj od legendi, površina crkve je prema tadašnjim propisima trebalo da bude znatno manja, „ne veća od jedne bivolje kože“. Međutim, mudri Leskovčani su kožu isekli na trake, koje su nadovezivali jednu na drugu, i tako dobili obim površine koju današnja crkva ima. Odžaklija je obnavljana više puta tokom 19. i 20. veka, a današnju formu dobila je nakon rekonstrukcije koja je trajala od sedamdesetih godina do 1992. godine.

Kuća Šop-Đokića

Stambena varoška arhitektura iz 19. veka prepoznatljiva je po belim fasadama sa drvenim prozorskim oknima i kapcima, divanhanama i doksatima koji naglašavaju zajedničke prostore porodičnog života. Kuća Šop-Đokića u Leskovcu, karakterističan je primer ovog arhitektonskog stila.

Zgrada ima prizemlje i sprat, a izgrađena je u bondručnom konstruktivnom sistemu, dok je krov prekriven ćeramidom. Enterijer kuće karakterišu duborezi na tavanicama, ogradama i nišama, koliko na vratima i prozorima, izuzetne lepote i zanatskog umeća. Najupečatljiviji detalj je isturena divanhana kojoj se pristupa iz hola na spratu, a iz koje se pruža pogled ka dvorištu i okolini. Ovi prostori varoških kuća bili su namenjeni okupljanju porodice, ali i prijemu gostiju.

Za razliku od uobičajenih otvora na zgradama ovog stila, prozorski kapci na kući Šop-Đokića sastoje se iz dva dela, od kojih se gornji podiže, a donji spušta, dok je uobičajeni tretman ovakvih otvora bio sa kapcima koji se otvaraju ka levoj i desnoj strani prozora. Danas ovaj objekt ima kulturno-edukativni značaj, i u njemu je smeštena Turistička organizacija Leskovca.

Međuratna arhitektura Leskovca

Već krajem 19. veka Leskovac je postao značajni industrijski grad, zbog čega je dobio naziv „srpski Mančester“. Proizvodnja i razvoj privrede i izgradnja pruge do Beograda, doprineli su bogatstvu grada, u kome počinje da se razvija arhitektura akademskog stila. Palata Kaloderma, odnosno Vlajčićeva palata, podignuta je dvadesetih godina 20. veka kao proizvodna zgrada fabrike sapuna, parfimerije i kozmetike „Kaloderma“. Objekt je posle Drugog svetskog rata menjao namenu, bio je čitaonica, a zatim prodavnica, da bi od 1981. u ovoj zgradi bio smešten Dom kulture. Reprezentativna fasada objekta s odlikama akademskog stila, sa naglašenim podelama i prepustima, predstavlja vizuelni orijentir centra Leskovca.

Današnji Leskovački kulturni centar smešten u ovoj zgradi ima kamernu salu (bioskopsku i pozorišnu dvoranu), galeriju, salon knjiga, slikarske ateljee i holove koji se mogu prilagoditi različitim kulturnim događajima poput tribina, promocija, radionica, sajmova, koncerata i izložbi.

Spomen-park Revolucije

Na teritoriji Leskovca nalazi se Spomen-park Revolucije, koji predstavlja jedno od najznačajnijih mesta sećanja na žrtve Narodnooslobodilačke borbe (NOB). Park je projektovao arhitekta Bogdan Bogdanović, autor brojnih spomen-obeležja NOB-a u Jugoslaviji, poput Spomen-parka „Slobodište“ u Kruševcu, spomen-parka u Prilepu, Partizanskog groblja u Mostaru i spomenika „Jasenovački cvet“. O arhitektonskoj vrednosti ovog mesta svedoči i zastupljenost Bogdanovićevih spomen-parkova na izložbi „Toward a Concrete Utopia“ održanoj u Muzeju moderne umetnosti (MOMA) u Njujorku 2018. godine.

Spomen-park Revolucije je, prema rečima arhitekte, objavljenim u publikaciji „Bogdanović by Bogdanović“ aktivno mesto komemoracije, dok centralni spomenik sa tridesetak ploča različitih visina čini svojevrsni kenotaf žrtvama NOB-a, boraca i civila iz Leskovca i okoline, koji su poginuli tokom Drugog svetskog rata. Na nekim od ploča koje okružuju centralni spomenik, ispisana su imena lokalnih narodnih heroja revolucionarnog pokreta.

Od zanimljivosti vezanih za korišćenje spomenika kao dela svakodnevice, sam Bogdanović je istakao da su centralni deo spomeničke celine lokalna deca nazvala „Elizabet Tejlor“, čime je spomenik postao deo kako međunarodnog sistema mesta sećanja, tako i prostor odvijanja savremenog života.

Grad priča priču

Različiti periodi razvoja Leskovca i južne Srbije mogu se doživeti kroz ambijentalne celine i arhitektonske objekte, koji utkani u gradsko tkivo, pričaju priču o gradu, njegovom značaju, znamenitim ličnostima i događajima koji su uticali na razvoj kulturnog života, kako Leskovca, tako i šireg područja. Zastupljenost predratne i međuratne arhitekture, kao i jednog od najznačajnijih modernističkih spomenika u Jugoslaviji, omogućavaju posetiocima autentičan doživljaj istorijskih prostora.