Zvuci trube i viševekovno manastirsko nasleđe - obilazimo Vladičin Han!

^{Tekst: Tanja Prolić}

Vladičin Han - položaj i istorija

U severozapadnom delu Vranjske kotline s obe strane toka Južne Morave, u neposrednoj blizini Grdeličke klisure, razvila se opština Vladičin Han. Od državne granice s Bugarskom (granični prelaz Strazimirovci) udaljen je svega 52 km, dok je od državne granice s Makedonijom udaljen malo više, 67 km. Vladičin Han leži na ušću dveju reka - Vrle i Kalimanke u Južnu Moravu. Ovakvo obilje reka dalo je naselju dobre uslove za razvoj. Opština Vladičin Han obuhvata površinu od 366 km2. Teritorija opštine pokriva 51 naseljeno mesto u kojima, prema poslednjim podacima, živi 24.676 17.597 stanovnika.

Zapadno zaleđe naselja čini planina Kukavica sa svojim ograncima i najvišim vrhom Vlajna (1441 m). Grad leži na važnim saobraćajnicama - železničkoj pruzi i autoputu koji od Beograda i Niša (sa severa) vode ka Skoplju (na jug).

A sada malo o istoriji ove opštine na jugu Srbije. Vladičin Han 1921.godine biva proglašen za varošicu gde se ukrštaju značajnije saobraćajnice, prolazi železnička pruga i carski drum koji vezuje Carigrad - Niš - Beograd. Ovo mlado naselje koje se prvi put pominje pre 120 godina, postaje sedište varoškog, trgovačkog i saobraćajnog prometa, kao i zanatskih radnji, društveno - političkih organizacija, raznih institucija, nadleštva kao i kulturnog i sportskog života.

Nakon što je Vladičin Han proglašen za samostalno naselje, počinje njegov intenzivniji razvoj - značajno se uvećava broj stanovnika; 1888. godine otvara se prva škola; naselje dobija svoj prvi hram 1905. godine, a u pitanju je hram Svetog Nikole u Prekodolcu; 1910. godine izgrađen je i pušten u saobraćaj prvi gvozdeni most koji je zamenio dotadašnje drvene mostove. Taj gvozdeni most i dan-danas spaja obale Južne Morave.

Jedna privredna delatnost je naročito vezana za opštinu Vladičin Han. U pitanju je trgovina. Kako je Vladičin Han imao sve potrebne uslove za razvoj trgovine, pri čemu se misli na drumski i železnički saobraćaj, kao i na mostove, otvoreni su mali dućani sa jedne i sa druge strane Južne Morave u kojima se trgovalo robom široke potrošnje, uvozilo se i izvozilo. Može se slobodno reći da je trgovina u Vladičinom Hanu stara koliko i samo naselje. Paralelno sa trgovinom, razvijalo se, kako to uvek biva, i zanatstvo. Krajem 19. veka formira se zanatski centar na platou između železničke rampe i korita reke Kalimanke.

A kako je Vladičin Han dobio ime? Stefan Grk Stefanopulos, bežeći od Turaka iz rodne Grčke, našao je utočište na „carskom drumu“, u ataru sela Kalimance. Tu je podigao han, zgradu za prihvat karavana, prenoćište i odmor. Kasnije je han prodao srpskom mitropolitu Pajsiju, po čijoj je crkvenoj tituli (vladika) han dobio ime Vladičin Han.  Od ovog hana, pojedinih kuća u selu Kalimance i novih doseljenika, 1887. godine osniva se naselje koje je dalje počelo da se razvija samostalno pod imenom Vladičin Han.

A sada malo više o prirodnim bogatstvima koja ga okružuju. Planina Kukavica jeste dragulj juga Srbije, planina mira i spokoja. Ljubitelji prirode smatraju je vazdušnom banjom, jer je vazduh ispunjen mirisom četinara, hrasta, bukve i mnogih lekovitih biljaka. Kukavica je pokrivena gustom šumom, preovlađujuće listopadnom (bukva i hrast) i u manjoj meri četinarskom. Najpoznatija je zlatna bukva, koja je deo istoimenog prirodnog rezervata i ubraja se u najkvalitetnije drvo ove vrste u Srbiji. Najviši vrh Kukavice, Vlajna (1.441m) nalazi se na teritoriji ove opštine.

Spomenućemo i Bulino jezero koje se nalazi na navedenoj planini, u podnožju vulkanske kupe Oblik. Tu je i Spomenik prirode "Jovačka jezera", oaza lepote, mira i tišine koja ljubiteljima ekološkog turizma, ribolovcima, izletnicima i ljubiteljima netaknute prirode nudi razne mogućnosti za odmor i uživanje u lepoti zelenih krajolika. Jovačka jezera čine skupinu od šest urvinskih jezera i zabarene površine formiranih na nekadašnjem Jovačkom klizištu. Jovačka jezera su redak genetski tip jezera, stoga su uvrštena na spisak Inventara geonasleđa Srbije.

A sada više o kulturno - istorijskim znamenitostima ove opštine:

Manastir Uspenja Presvete Bogorodice - bogomolja duge istorije

U selu Mrtvica, 14 km udaljenom od Vladičinog Hana, na izlazu iz Grdeličke klisure, nalazi se ova sakralna građevina. Manastir Uspenja Presvete Bogorodice smešten je na platou jedva širem od samog manastira, sa kojeg se pruža neverovatan pogled na okolinu. Stenu okomitih odseka na čijem platou leži manastir, meštani zovu Mađernica.

Građevina je neobična zbog raznolikosti oblika i graditeljskih faza. Prema predanju, temelji manastira postavljeni su krajem 5. ili početkom 6. veka. Unutrašnjost je oslikana u vizantijskom stilu. Zidno slikarstvo datira iz 19. veka (1866. godina).

U korpusu crkve jasno se razlikuju: trikonhalni naos, u formi koja najpre podseća na ranovizantijsko graditeljstvo 6. veka, priprata, dograđena početkom 17. veka, severni paraklis, prizidan 1837.-1843., i trem s kraja 19. veka. Crkva, čije se tri konhe neposredno oslanjaju jedna na drugu, zasvedena je poluobličastim svodom. Prostrana priprata je parom pilastara podeljena na dva traveja u podužnom pravcu i zasvedena poluobličastim svodovima različite visine temena, oslonjenim na prislonjene luke.

U priprati se razaznaje više slojeva. Dominira živopis iz 17. veka, ispod kojeg se naziru tragovi nekog starijeg sloja, što upućuje na viševekovno postojanje ove crkve. Na ikonostasu, koji datira iz druge polovine 19. veka, nalazi se 25 ikona.

Uprkos nedostatku izvora i arheološkoj neistraženosti, pretpostavku da je u vreme turske vladavine ovde postojao živ manastirski centar osnažuju ostaci polupećinske spratne gradnje podno crkve.

Ima drvenu zvonaru, sagrađenu 2008. godine, a na njoj se nalazi zvono sa grbom Kraljevine Srbije i tekstom. U periodu od 2000. godine do danas obnovljeni su fasada crkve i krovni pokrivač a u neposrednoj blizini podignut je novi manastirski konak.

Manastir je proglašen za nepokretno kulturno dobro od velikog značaja i kao spomenik kulture pod okriljem je Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš od 1988. godine.

Manastir Svetog proroka Ilije - spomenik kulture i duhovnosti od nemerljivog značaja

U selu Kacapun, na udaljenosti 13 km od Vladičinog Hana (stari put Vladičin Han - Vranje) nalazi se manastir posvećen Svetom proroku Iliji Gromovniku. Manastir su u srednjem veku izgradili Nemanjići jer se nalazio na putu za Hilandar. Izgrađen je u 14. veku na temeljima starog manastira. U pitanju je jedna od najstarijih hrišćanskih svetinja na području Pravoslavne eparhije vranjske.

Manastirska crkva je jednobrodna i malih dimenzija. Postavljena je pravilno u pravcu istok-zapad i zidana od grubo tesanih kamenih blokova lepljenih blatom. Pokrivena je kamenim pločama na dvoslivnom krovu. Priprata je zidana istovremeno sa crkvom, pravougaone je osnove, pilastrima podeljena na dva traveja, a raspon svoda smanjen je prislonjenim lukovima. 

U manastirskoj crkvi posvećenoj Svetom Iliji se nalaze delovi zidnog slikarstva, kao i ikonostas sa 21 ikonom. Na osnovu arheoloških podataka, freske u manastiru prvi put su oslikane u 16. veku, vizantijskim ikonopisom.

U periodu od 2005. godine do danas izvršena je obnova crkve i izgradnja novog monaškog konaka. Urađen je zemljani asfaltni put do manastira i raščišćen prostor oko samog manastira.

Prema predanju, u manastiru su živela tri kaluđera na čelu sa igumanom Simeonom. Iguman je 1809. godine lokalne Srbe podigao na ustanak. Mehmed paša je ugušio ustanak, ustanike i igumana obesio ispred manastira, kaluđere rasterao a manastir zatvorio. Mnoštvo knjiga odneo je u Vranje što govori o njegovom značaju kao kulturnom sedištu Srba u to vreme.

U jednom vremenskom periodu, koji nije tačno utvrđen, na crkvu se obrušilo obližnje brdo, pa je tako manastir bio zatrpan ispod zemlje, pretpostavlja se najmanje 100 godina. Manastir je otkrilo krdo stoke koje je paslo u okolini i od tada manastir u Kacapunu ponovo postaje veliko svetilište.

Uz sam manastirski kompleks protiče Kukavička reka. U okolini manastira nalazi se nekoliko lekovitih izvora. Putevi do njih su pristupačni i bogati prirodnim lepotama.

Manastir je proglašen za nepokretno kulturno dobro i kao spomenik kulture pod okriljem je Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš od 1982. godine.

Hram Svetog kneza Lazara i svih srpskih mučenika i novomučenika u gradskom jezgru 

U pitanju je bogomolja novijeg datuma. Hram je posvećen Svetom Velikomučeniku kosovskom knezu Lazaru i svima onima koji su život položili za svoje bližnje. Temelji hrama postavljeni su 1997. a osvećeni 2001. godine. Na osvećenju temelja prisustvovao je lično Njegova svetost Patrijarh srpski gospodin Pavle. Izgradnja je nastavljena 2006. godine. Krst na glavnoj kupoli postavljen je 2008. godine čime je hram otvoren za vernike i vršenje bogosluženja.

Hram Svetog kneza Lazara i svih srpskih mučenika i novomučenika nalazi se u samom gradskom jezgru Vladičinog Hana, na izuzetno atraktivnoj lokaciji, mestu zvanom „Čučuljke“.

Ikonostas u crkvi prenet je iz manastira Prepodobnog Prohora Pčinjskog. Ikonostas je izuzetno dobro očuvan, ukrašen duborezom i ikonama. U toku je oslikavanje unutrašnjosti crkve.

Može se reći da je opština Vladičin Han neistraženi biser okružen netaknutom prirodom. Viševekovni manastiri na teritoriji ove opštine Pčinjskog okruga odvešće vas na pravo istorijsko putovanje, a prirodni krajolici omogućiti da se opustite i odmorite dalje od gradske vreve.