Istražujemo Žitnicu Morave - od starih Rimljana do srpskog junaštva

^{Tekst: Tanja Prolić} 

Ova opština koja se nalazi u središtu Pomoravskog okruga zauzima površinu od 287 kvadratnih kilometara, a prema poslednjem popisu stanovništva broji više od 30 hiljada stanovnika. U njen sastav ulaze 19 naseljenih mesta.

Horreum Margi - Žitnica Morave izgrađena od strane Rimljana

Ovaj grad ( u prevodu Žitnica Morave) podignut u dolini Ravanice i Velike Morave, predstavlja zaveštanje starih Rimljana. Oni su šireći svoju imperiju na istok, na tlu današnje Srbije osnovali pokrajinu Meziju i na čuvenom, strateškom vojnom putu Via Millitaris izgradili prva utvrđenja koja će vremenom prerasti u gradove. Jedno od njih je i Horreum Margi.

Grad je u periodu od 1. do 4. veka n.e. bio veoma značajan za ovaj deo rimske imperije i bio je privredni, saobraćajni i vojni centar sa potpuno uređenom infrastrukturom, u skladu sa rimskom praksom. U gradu Horreum Margi nalazila se i velika kovanica oružja, a u 4. veku, širenjem hrišćanstva, je baš u ovom kastrumu bilo sedište episkopa, što potvrđuje da je ovaj grad bio vrlo uticajan na mapi rimske imperije. Bio je sedište 7: Klaudijeve legije i grad koji je snabdevao žitom celu regiju. 

Struktura, pozicioniranost i značaj grada upućuju na to da su se u njemu nalazile raskošne građevine, hramovi, fontane, terme, vile i druge reprezentativne građevine. Grad je bio utvrđen bedemima koji su građeni tehnikom opus mixtum-red kamena red opeke. 

Arheološka istraživanja sprovedena 1989. godine dovela su do pronalaska ostataka severoistočne kule iz 2. i 4. veka nove ere. Kula je polukružnog-potkovičastog oblika i izbačena je iz ravni bedema što upućuje na njen ofanzivni karakter. Osim toga, zaključuje se da je ista više puta dograđivana- nešto šira osnova kule je građena u 2. veku n.e., dok veći deo sačuvanih ostataka datira iz 4. veka n.e. i građen je tehnikom opus mixtum. 

Veruje se da je kula bila visine 10-12 metara. Njen prečnik iznosi 8 metara, debljina zida kule je 2 metra, a debljina istočnog bedema 3,7 metara.

Gde se prostirao severni bedem nije sa preciznošću odgonetnuto, ali se veruje da prati tok reke Ravanice do njenog ušća u Veliku Moravu, gde se sa velikom verovatnoćom on spajao sa rimskim mostom, čiji se ostaci i danas mogu videti. Arheološkim istraživanjima je dokazano da je u određenim delovima rimski bedem dozidavan tokom srednjovekovnog perioda i pretpostavlja se da se u centralnom jezgru grada mogu naći ostaci srednjovekovnog grada Ravno o kojem postoje istorijski podaci ali čije prostiranje nikada nije sa pouzdanošću locirano. Takođe, dokazano je da su na ostacima rimskih bedema svoja utvrđenja gradili kasniji osvajači- Osmanlije kao i Austrougari.

Polovinom 5. veka n.e. su se spustili Huni sa severa uništavajući rimske gradove uključujući i ovaj o kome danas govorimo. 

O ostacima severoistočne kule, kao i ostacima kamene plastike pronađene tokom arheoloških istraživanja brine Muzej „Horreum Margi“ - Ravno i dostupni su javnosti. 

Manastir Ravanica - srednjovekovni hram koji se izdizao iz pepela

Ovaj manastir, sa crkvom posvećenom Svetom Vaznesenju Gospodnjem, podigao je knez Lazar između sedamdesetih i osamdesetih godina 14. veka. Nakon smrti kneza Lazara u Kosovskom boju njegove mošti su prenete iz prištinske crkve Vaznesenja u Ravanicu 1392. godine. Od tada je manastir Ravanica mesto hodočašća, ali i mesto gde je napisan najveći broj narodnih pesama u čast Kosovskog boja i kosovskih junaka koji su se borili protiv Turaka i izginuli na Vidovdan 1389. godine. 

Ova zadužbina kneza Lazara je u narednim vekovima pretrpela brojna razaranja a njeni sveštenici su mučeni. Neprilike koje su zadesile narod pogodile su i ovu bogomolju. Nakon Kosovskog boja Ravanica je pustošena i paljena nekoliko puta: 1396., 1398., 1436., 1686/7. godine ali i kasnije. Prema pisanjima letopisca arhimandrita Georgija, Turci su nakon finalne propasti srpske države 1459. godine u potpunosti opljačkali ovaj manastir, odnevši svo zlato i srebro koje se u njemu nalazilo. 

Zapis jeromonaha ravaničkog Stefana Daskala govori sa kojim su se nedaćama susreli monasi ovog manastira tokom Velike seobe Srba. Naime, kako on piše, u proleće 1690. godine su zajedno sa patrijarhom pećkim Arsenijem III Čarnojevićem i 37 hiljada porodica preko Dunava bežali i monasi ovog manastira. Oni su sa sobom poneli mošti kneza Lazara i bogoslužbene stvari i nakon što su stigli u „srpsko selo“ Sentandreju, blizu obale Dunava su izgradili malu drvenu crkvu i u njoj položili mošti kosovskog mučenika. Međutim, kasnije su u šumi na Fruškoj gori pronašli opusteli manastir Vrdnik koji su obnovili i u njega položili mošti kneza Lazara. Od tada je ovaj manastir poznat pod imenom Ravanica, ali da bi se razlikovao od izvorne bogomolje dobio je epitet sremska Ravanica. 

Kada se Stefan Daskal 1718. godine vratio u Ravanicu, zatekao ju je uništenu i pokrivenu korovom i drvećem. Ostatak svog života je posvetio njenoj obnovi i vraćanju starog sjaja. Zbog njegovog zalaganja urađen je portret u njegovu čast u priprati, severno od ulaznih vrata. Njegov nadimak Daskal znači učitelj, a dobio ga je jer je u obnovljenoj Ravanici osnovao školu koja je iznedrila veliki broj sveštenika. 

Manastir je stradao i u 18. veku jer se u njemu nalazilo glavno prebivalište brata Koče Anđelkovića. Kao vid osvete su Turci 1788. godine opljačkali Ravanicu i zapalili ćelije. Osam godina kasnije beogradski vezir Mustafa-paša izdaje buruntiju da se crkva obnovi i ćelije ozidaju. 

Ravanička crkva Svetog Vaznesenja je trikonhos sa osnovom upisanog krsta. Ovakva osnova crkava nije novina, bila je prihvaćena u moravskoj Srbji pod uticajem monaha iz Svete gore. Ima pet kupola sa istaknutim kockastim postoljima. Podignuta je naizmeničnim redovima kamena i opeke i ukrašena je dekorativnim elementima kao i vrlo bogatom plitkoreljefnom plastikom. Fasade su raščlanjene kolonetama, nišama i kordonskim vencima. Osim usvajanja arhitektonskih rešenja svetogorskih bogomolja, tvorac Ravanice je koristio rešenja i crkava iz vremena kralja Milutina. Sa crkava iz vremena kralja Milutina je tako preuzeo i dodati otvoreni narteks, međutim mnogo ga je raskošnije opremio i bolje uklopio u crkvu. 

Akcenat je stavljen na dekoraciju. Prozori crkve, koji su svi dvojni i imaju oblik bifore (izuzetak je jedan trojni na zapadnom zidu crkve), uokvireni su bogatom ornamentikom. Na zapadnom zidu se iznad prozora nalazi vrlo lepa rozeta. 

Dekorativni efekat zidova povećava i niz malih dekorativnih šupljih krstova koji su izrađeni u terakoti i u obliku zvezdastih lončića koji su utisnuti u zidove i raspoređeni oko prozorskih arkada. 

Naročito se ističe skulpturalna ornamentka koja uključuje uglavnom stilizovane biljne motive i zoomorfne detalje - cvetovi isprepletenih stabala, palmete, grifoni i sl. 

Manastir Ravanica doneo je nešto novo kada je u pitanju upotreba dekorativne plastike. U ovoj sakralnoj građevini primetno je bogato korišćenje dvodimenzionalne dekorativne plastike: oko prozora, raščlanjenih otvora narteksa, u njihovim arhivoltama, timpanonima, pri obradi zapadne fasade sa središnom bogatom rozetom iznad trifore. 

Zbog svoje burne istorije, manastir je izgubio veliki broj fresaka. Od preostalih se najviše ističe ktitorska kompozicija na zapadnom zidu na kojoj su prikazani knez Lazar i kneginja Milica sa svojim maloletnim sinovima Stefanom i Vukom. Tu su i izuzetno vredne figure svetih ratnika u severnoj i južnoj pevnici.   

Manastir Ravanica je proglašen za nepokretno kulturno dobro - spomenik kulture od 1948. godine, a kategorisan je za kulturno dobro od izuzetnog značaja 1979. godine. 

Šančevi Ivankovac - park u čast velike pobede

Pre nego što počnemo da govorimo o memorijalnom parku, važno je reći više o istorijskoj pozadini zbog koje je on i nastao. 

Boj na Ivankovcu odigrao se između srpskih ustanika pod komandom vožda Karađorđa i neposrednim rukovodstvom vojvoda Milenka Stojkovića i Petra Dobrnjca, i između turskih jedinica koje je vodio Hafiz Mustafa-aga. Srpski ustanici su pobedili 18. avgusta 1805. godine iako je neprijatelj bio brojniji i bolje naoružan. Boj na Ivankovcu je važan jer je doneo prvu zvaničnu pobedu srpskih ustanika nad regularnom turskom vojskom u Prvom srpskom ustanku.

U ovom boju koji se odigrao na ivankovačkom polju kod Ćuprije prvi put u ustanku je opalio čuveni trešnjev top Karađorđa. Ova pobeda donela je mnogo- podigla je moral Srbima i dala podstreh za dalje borbe, donela je osvajanje jakog turskog strateškog cilja, otvorila je jedini prelaz preko Velike Morave (drveni most iz 1660. godine koji su podigli Turci).

Šančevi Ivankovac je memorijalni park koji je posvećen upravo ovom boju. Obuhvata šire područje same bitke, a u ovom parku se danas mogu videti rekonstrukcije šančeva iz tog perioda, tačnije početka 19. veka. Središnje mesto ovog istorijskog kompleksa zauzima spomenik srpskim ustanicima. Podignut je 1951. godine i u formi je trostepene piramide od kamenih blokova, sa poprsjem Milenka Stojkovića na vrhu. 

Ovaj memorijalni park je utvrđen za kulturno dobro - znamenito mesto odlukom Zavoda za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture Beograd od 1950. godine, a kategorisan je kao kulturno dobro od velikog značaja 29 godina kasnije. 

Poseta opštini Ćuprija vodi nas kroz različite istorijske epohe  - od perioda starih Rimljana koji su ovde osnovali značajan ekonomski i vojni centar, preko srednjovekovnog perioda i velikih stradanja pod okupacijom do podviga tokom Prvog srpskog ustanka. Čak i ako niste preterani ljubitelj istorije, poseta veličanstvenim zaveštanjima iz tih doba zasigurno vas neće ostaviti ravnodušnim.