Istražujemo Sombor - grad fijakera, zelenila i Nikole Jokića!

^{Tekst: Tanja Prolić}

U severozapadnom delu pitome Bačke ravnice, na površini od 1.178 kvadratnih kilometara, prostire se Sombor. Međudržavnim graničnim prelazima kod Bezdana i Bogojeva predstavlja sponu sa Republikom Hrvatskom, a Bačkim Bregom sa Republikom Mađarskom. 

Ne može se izdvojiti samo jedna stvar po kojoj je ovaj grad bogate kulturne baštine poznat, jer on zaista ima svega na volju. Ljubitelji sporta će Sombor povezati sa širom sveta slavnim Nikolom Jokićem i teniserom Filipom Krajinovićem, ljubitelji nota će navesti gorepomenutog Zvonka Bogdana, a likovnog stvaralaštva slikara i akademika Milana Konjovića. 

Pored svojih čuvenih žitelja, Sombor je nadaleko poznat po svom zelenilu i smatra se jednim od najzelenijih gradova u Evropi. Tokom najveće akcije ozelenjavanja grada, Sombor je dobio mladice bođoša (koprivića), koji su doneseni iz doline Misisipija još 1903. godine.  Po ulicama i parkovima tek urbanizovanog gradskog jezgra posađeno je više hiljada sadnica ovog, za naše krajeve nesvakidašnjeg i ranije nepoznatog drveta iz porodice brestova, hrapavog i mesnatog lista i prepoznatljivih bobica. 

Ne treba zaboraviti ni stari fijaker koji i dan - danas veselo luta ulicama Sombora održavajući tradiciju prošlog vremena.

Sombor se, dakle, sa pravom može nazvati čuvarom tradicije i negovateljem raskošne istorije u kojem su brojni istaknuti umetnici i poetičari našli svoj nadaleko poznat ravničarski mir i u njemu stvarali svoja znamenita dela.

Istorija Sombora seže u dalju prošlost. Preteča današnjeg Sombora, pod imenom Sveti Mihailo ili Sentmihalj, prvi put se pominje krajem 14. veka (1391. godine), kada se ovaj posed nalazio u vlasništvu vlastelinske porodice Cobor, a početkom 15. veka, imenu naselja je dodato njihovo prezime, te se zvao Coborsentmihalj. Porodica Cobor će se tokom 15. veka značajno uzdići i postati jedna od najeminentnijih ugarskih plemićkih porodica. 

Grad je doživeo procvat a dokaz i potvrda o njegovom ubrzanom razvoju bila je tvrđava izgrađena 1478. godine u cilju odbrane od agresivnih naleta Osmanlija na južne strane Ugarske. Međutim, ovo zdanje nije moglo da ih spreči - 1541. godine ulazi u sastav Osmanlijskog carstva i pod njihovom vlašću će ostati narednih 146 godina. Upravo se u turskim defterima naseobina prvi put pominje pod imenom Sombor 1543. godine - do promene naziva došlo je kada se Ugari pod naletima Turaka povlače na sever, a srpski pravoslavni narod koji je tu živeo ostaje i prilagođava ugarski naziv Cobor svom jeziku. Tako je nastao naziv Sombor.

Nakon turobnih 146 godina Somborci sa oduševljenjem dočekuju austrijski puk koji ulazi u Sombor 1687. godine i oslobađa ga, čime Sombor ulazi u sastav Austrijske carevine. Godine 1702. proglašen je za vojni šanac, a 15 godina kasnije za vojničku varoš.

Carica Marija Terezija 1749. godine potpisuje povelju kojom se Sombor uzdiže u rang slobodnih i kraljevskih gradova. Elibertacijom Sombor stupa na prag građanskog društva i time počinje njegov ubrzani razvoj. 

Međutim, o istoriji lepog Sombora saznaćete više posetom njegovim znamenitostima:

Županija - nova urbanistička vizura evropskog grada

Veliki podsticaj za napredak Sombor dobija 1786. godine kada postaje stalno sedište Bačko- bodroške županije (verska i upravno-administrativna teritorijalna jedinica ugarske vlasti) u čijem sastavu su bili Subotica i Novi Sad. Tada je doneta odluka o izgradnji novog upravno -administrativnog sedišta koje je do tada bilo smešteno u prostorijama franjevačkog samostana.

Nova zgrada Županije izgrađena je početkom 19. veka, u periodu od 1805. - 1808. godine, po projektima koje je izradio gradski arhitekta Jozef Bauer iz 1802. godine. Građevina je imala osnovu u obliku latiničnog slova U, sa glavnim ulaznim i dva bočna krila, izrađenim po uzoru na prostorni raspored koji je bio karakterističan za doba baroka u centralnoj Evropi. 

Današnji izgled građevine datira iz 1882. godine kada je izvršena dogradnja i prepravka fasade po projektu budimpeštanskog arhitekte Đule Partoša. Izgradnjom novog krila formirana je zatvorena kvadratna osnova sa centralnim atrijumom. Ovo monumentalno dvospratno zdanje, raskošno oblikovano u duhu eklekticizma, udahnulo je Somboru novu urbanističku vizuru evropskog grada. Vešto komponovan centralni rizalit naglašen je balkonom od kovanog gvožđa na konzolama, pilastrima, polukružnim otvorima, amblemima sa motivom štita i medaljonom sa grbom na atici. 

Trapezasta krovna konstrukcija je nadvišena kupolom, čija je sredina između postamenta i kubeta otvorena i ukrašena stubovima. Danas se u građevini nalazi Skupština opštine Sombor. U proleće 2021. godine počela je obnova spoljne fasade ove građevine.

Županija je poznata po vrsnim umetničkim delima koji se u njoj nalaze. Slika "Bitka kod Sente" Ferenca Ajzenhuta, dimenzija 7 x 4 metra, predstavlja najveće ulje na platnu u našoj zemlji. Ova realistična, monumentalna slika naručena je 1896. godine za proslavu milenijuma od dolaska Mađara u ove krajeve.

U prvom planu slike su prikazani austrijski vojnici koji prelaze preko grudobrana Turaka. U srednjem delu slike prikazan je austrijski princ Eugen Savojski na belom konju, uz njega je grof Palfin na crnom konju sa isukanom turskom sabljom kojima vojnici privode zarobljenog turskog Kisig Džafer Pašu. U pozadini se nazire silovitost bitke, a kada se posmatra sa različitih strana stiče se utisak da se slika kreće.

Slika "Bitka kod Sente" Ferenca Ajzenhuta postavljena je u Svečanu salu Županije 1898. godine. Na njoj je jasno predstavljen važan istorijski događaj - Bitka kod Sente koja se odigrala 11. septembra 1697. godine. Austijske regimente su silovito potukle tursku vojsku i nakon bitke dolazi do promene odnosa snaga - Turci se povlače sa ovih prosora, a 1699. godine potpisan je Karlovački mir. 

Ram slike je, takođe, malo umetničko delo za sebe, veštačke pozlate. Na njegovoj gornjoj strani je prikaz oružja i ratničkih zastava toga vremena uz lik apostola Pavla, zaštitnika Bačko-bodroške županije, i zastavu plavo-crvene boje kao znamenja županije. 

Ne sme se zaboraviti ni crtež "Sombor viđen očima ptice" arhitekte Branislava Jovina, koji je 
više od godinu dana kontinuiranog rada stvarao svoje umetničko delo, dotad neviđeno. Ono predstavlja sintezu urbanizma, inženjerstva i umetnosti, a umetnik, arhitekta Branislav Jovin, je tom prilikom koristio geodetske karte, avio snimke i preko 600 fotosa značajnih objekata Sombora koje je sam snimio. Nacrtao je čak 15.000 objekata grada Sombora, prethodno je izvršio tačne proračune i grad smestio na pravougaoni hamer dimenzija 2.70 x 1.60 metara.

Na crtežu je prikazano raskošno bogatstvo somborskog zelenila i čuva izgled grada za buduće naraštaje. 

Gradska kuća, Magistrat - zdanje na temeljima kaštela grofa Brankovića

Ova građevina, koja predstavlja centralni arhitektonski simbol grada, nastala je na temeljima pređašnjeg kaštela grofa i kapetana Jovana Brankovića. Jovan Branković bio je sinovac i zakoniti naslednik nesuđenog srpskog despota, grofa Đorđa Brankovića.

Grof Jovan Branković imenovan je 1717. za kapetana somborskog vojnog šanca i komandira odreda pogranične milicije. Svoj kaštel ili dvor, kako su ga meštani zvali, izgradio je u samom srcu grada 1718. godine. U svom testamentu napisanom u Somboru 1734. Branković navodi da ga je zidanje kuće „osem varoške pomošti“ stajalo 1.000 talira.

Nakon smrti grofa Jovana Brankovića 1734., njegova udovica je prodala kaštel prvoizabranoj gradskoj upravi tek proglašenog slobodnog i kraljevskog grada Sombora, za sedište magistrata, a grad je zdanje grofa Brankovića platio 500 forinti (1749. godine). Kupovinom kaštela Somborci su rešili pitanje smeštaja gradske uprave. 

Na temeljima kaštela grofa Brankovića, jedan vek kasnije, sagrađena je zgrada Gradske kuće, čije je zidanje, na osnovu planova zidarske porodice Gfeler, završeno 1842. godine. Gradska kuća sagrađena je u stilu neoklasicizma.

Gradska kuća, Varoška kuća ili Magistrat, kako su sve Somborci u proteklom periodu nazivali ovu građevinu, jedno je od najreprezentativnijih zdanja u Somboru, koje je svojim centralnim položajem u okviru istorijskog jezgra Venac u značajnoj meri odredilo arhitektonsko urbanističku fizionomiju ovog dela grada.

Nova zgrada Gradske kuće jeste jednospratna građevina pravilne kvadratne osnove sa centralnim atrijumom i osovinskim prolazom, a pročelje je sa istočne premešteno na zapadnu stranu, gde je podignut toranj, pod kojim se nalaze balkon i svečana sala. Toranj je dograđen 1892. godine po projektu inženjera Milana Grgurova. Na tornju su dežurali vatrogasci, u prizemlju zgrade nalazili su se dućani, na spratu gradska uprava i činovništvo, a dvorište je služilo kao spremište vatrogasne opreme i kao štala za varoške konje. Najraskošnije obrađena fasada je ka trgu Sv. Trojstva, sa centralnim isturenim rizalitom raščlanjenim stubovima i trouglastim frontonom na čijem frizu je upisana godina gradnje.

U zgradi je bila smeštena gradska uprava i činovništvo, u Svečanoj sali su održavane sednice gradskog Magistrata, a neko vreme ovde je bio smešten arhiv grada i gradska biblioteka. U Gradskoj kući je novembra 1918. i oktobra 1944. godine izvršena primopredaja grada između okupatorske i oslobodilačke vojske. Sedište lokalne samouprave nalazilo se u Gradskoj kući sve do 1962.

Danas su ovde smeštene prostorije političkih stranaka, nevladinih organizacija i javnih glasila, dok su u prizemlju, kao i kada je nastala, raznorodni dućani i gostionice.

Grašalkovićeva palata - najimpozantnija javna građevina Sombora u 18. veku

Ovu prostranu baroknu jednospratnicu naspram Gradske kuće sagradio je grof Antun Grašalković (1693 - 1771), upravnik komorskih carskih dobara i župan Bačko-bodroške županije 1763. godine. Građevina je izvorno služila kao administrativno - erarska zgrada Bačke komorske uprave a zatim kao imigracioni centar i karantin za doseljeno nemačko stanovništvo, koje je na ovom prostoru kolonizovano tokom šezdesetih i sedamdesetih godina 18. veka. U periodu kada je sagrađena, odnosno u 18. veku, Grašalkovićeva palata predstavljala je najimpozantniju javnu građevinu u Somboru.

U njoj se od 1863. godine nalazila somborska poštanska telegrafska stanica, između dva svetska rata ovde je radila poreska uprava, a u posleratnom periodu zgrada je neko vreme bila sedište lokalnih civilnih vlasti i policijske službe.

Konačni izgled Grašalkovićeva palata dobila je krajem 19.  veka. Tada je dozidan deo zgrade iz nekadašnje Poštanske ulice (danas Zmaj Jovina), koji se po arhitekturi u određenoj meri razlikuje od njenog čeonog dela.

Ugaona jednospratna zgrada na Trgu Sv. Trojstva ima osnovu u obliku slova P sa središnjim rizalitom i dva bočna kraka, po ugledu na barokne administrativne zgrade. Horizontalni venac deli fugovanu fasadu na prizemlje i sprat. Naročit akcenat kompoziciji daje zasveden ulaz i balkon na prvom spratu sa dekorativno obrađenom ogradom od kovanog gvožđa. Otvori su pravougaoni, u prizemlju završeni plitko profilisanim timpanonom, dok su na spratu arhitravnom gredom i potprozornikom na konzolama. 

Preparandija - prepoznatljiv arhitektonski simbol Sombora

Preparandija ili Učiteljska škola izgrađena je krajem 19. veka, tačnije 1895. godine, kao zadužbina Njegove svetosti Georgija Brankovića, patrijarha srpskog, somborskog prote i nekadašnjeg upravnika Učiteljske škole.

Pretpostavlja se da ju je projektovao Vladimir Nikolić, arhitekta patrijarha Brankovića koji je svojim delima ostavio značajan pečat u arhitekturi i urbanizmu Sremskih Karlovaca. Građevina je podignuta u stilu neorenesanse za potrebe održavanja nastave za muška odeljenja Učiteljske škole koja su ovde bila sve do 1948. godine. Svojim polukružnim ugaonim pročeljem danas je jedan od prepoznatljivih gradskih arhitektonskih simbola.

Preparandija je utemeljena na tradiciji koju je pre više od jednog veka začeo somborski pedagog i spisatelj Avram Mrazović. On je osnovao „Normu“ sa prvim tečajem za obrazovanje učitelja u Srba. Mrazovićeva ”Norma” je 1812. godine preseljena u Sentandreju gde je uzdignuta u Preparandiju i 1816. godine vraćena u Sombor kao prva Srpska učiteljska škola. Srpska učiteljska škola u Somboru, sa svojim upravnicima, profesorima i slavnim đacima, naročito tokom 19. veka predstavljala je stecište važnih predstavnika nacionalne prosvete, književnosti, kuture i duhovnosti, kako u Somboru, tako i u drugim srpskim krajevima sa obe strane Save i Dunava.

Danas se u ovoj građevini nalazi galerijski i muzejski prostor, biblioteka rariteta i službene kancelarije Pedagoškog fakulteta u Somboru.

U pitanju je reprezentativni ugaoni objekat osnove u obliku latiničnog slova L sa prizemljem obrađenim u dekorativnoj rustici sa visokim završecima na prozorima i spratom sa otvorima ukrašenim natprozornicima u obliku timpanona i balustradama. Raskošni ugaoni deo polukružne osnove završen kupolom, oblikovan sa naročitom pažnjom, raščlanjen je jonskim pilastrima između prozora, ukrasnim kartušama, zupčastim vencem i balustradama. 

Neorenesansni elementi integrisani u jedinstvenu celinu, čine skladno i reprezentativno zdanje koje s jedne strane predstavlja vredan primer arhitekture 19. veka u Somboru, dok je s druge strane rezultat težnje projektanta ka individualnom tumačenju istorijskih stilova. 

Kronić palata - klasična lepota eklektike

Ovo zdanje izgrađeno je početkom 20. veka, tačnije 1906. godine u stilu eklektizma. Podigao ju je dr Stevan Kronić, somborski veleposednik i advokat. Predstavlja jedno od najlepših somborskih zdanja.

Veruje se da je građevinu projektovao gorepomenuti Vladimir Nikolić, dvorski arhitekta patrijarha Georgija Brankovića, a prema zamisli Jelene Kronić. U pitanju je jednospratna građevina, podignuta po uzoru na evropsku aristokratiju. Obiluje dekorativnom plastikom, kako na fasadi, tako i u enterijeru. Ispred Kronić palate se nalazio pravoslavni krst od crvenkastog mermera, podignut davne 1856. godine, koji je u posleratnom periodu premešten u portu Velike pravoslavne crkve.

Građevina klasične lepote smeštena je u užem gradskom jezgru Sombora. Sagrađena je spram nekadašnjeg Solarskog sokaka (današnje Čitaoničke ulice). Kronić palata sa istočne strane i zdanje hotela sa zapadne strane, zatvarali su krug urbane arhitekture centra Sombora, predstavljajući arhitektonsku ravnotežu Gradskoj kući, od koje se prostiru u pravoj liniji.

Kronić palata je tokom međuratnih godina adaptirana u „Stefaneum“ koji je vodio baron Vladimir Rajačić, zet preminulog vlasnika Stevana Kronića. Naslednici bogatog veleposednika i advokata zbog finansijskog kraha zgradu su prodali somborskom apotekaru, kasnije poznatom lokalnom istoričaru mr Đorđu Antiću 1938. godine, a posle Drugog svetskog rata postaje državno vlasništvo.

U njoj je danas sedište Trgovinskog suda u Somboru.

Krenite i vi u šetnju somborskim sokacima i divite se lepoti razgranatih bođoša ali i kulturno - istorijskih spomenika koji pripovedaju priče iz nekih prošlih vremena. Uverićete se i sami da u ovom gradu, koji se smatra najzelenijim u našoj zemlji, ima “svega na volju”.