Opština Doljevac nas vodi na put u davnu prošlost

^{Tekst: Tanja Prolić}

Opština Doljevac se nalazi u jugoistočnom delu naše zemlje, na severu Leskovačke kotline, zahvatajući severne, zapadne i južne obronke Seličevice. Prostire se na plodnoj aluvijalnoj ravni Južne Morave i donjih tokova Toplice, Jugbogdanovačke i Puste reke.

Opština Doljevac se graniči s opštinom Merošina i niškom gradskom opštinom Palilula na severu, s opštinom Gadžin Han na istoku, opštinom Leskovac na jugu i opštinom Žitorađa na zapadu.

Zauzima površinu od 121 kvadratnog kilometra i ima blizu 20 hiljada stanovnika. Administrativno područje ove opštine čini 16 naselja.

Na teritoriji opštine Doljevac nalazi se srednjovekovni grad Koprijan koji je imao važnu odbrambenu ulogu tokom „mračnog“ istorijskog razdoblja kao i veliki broj sakralnih građevina i očuvanih starih kuća, koje su vredni primerci narodnog graditeljstva.

Grad Koprijan - neistraženi ostaci davne prošlosti

Ovaj srednjovekovni odbrambeni grad, koji je pored imena Koprijan poznat i pod nazivom Korvingrad, podignut je na obronku planine Seličevice iznad Južne Morave, u selu Klisura. Izgrađen je za vreme cara Lazara, 1372. godine, a izgradio ga je Nenad, sin kaznaca Bogdana, o čemu svedoči natpis koji je pronađen u građevinskom materijalu koji su Turci doneli u Nišku tvrđavu. Naime, kako je Koprijan imao tri kapije, kameni blok s uklesanim natpisom stajao je, pretpostavlja se, iznad jedne od njih. Podignut je na temeljima rimskog i vizantijskog utvrđenja. Grad Koprijan se prostirao na površini oko 4.000 m2: njegova dužina iznosila je oko 80 m, širina 50 m. Osnova ovog srednjovekovnog grada bila je u obliku četvorougla.

Grad je sa svih strana bio opasan velikim šancem, koji je služio za odbranu i očuvanje bezbednosti. Koprijan je imao pet kula, a donžon-kula je bila pored glavne kapije, u severoistočnom uglu masivnog bedema. U unutrašnjosti ovog srednjovekovnog utvrđenja bila je i velika cisterna čiji su ostaci vidljivi i danas.

O značaju ovog srednjovekovnog utvrđenja svedoči još jedan podatak - imao je svoje predgrađe u kome se nalazila crkva. Ona je bila bogoslužbeni hram grada. Prilikom arheoloških iskopavanja 1933. godine, u naselju ispod grada, pronađeni su temelji crkve građene u moravskom stilu (otkrio arheolog Adam Oršić-Slavetić). Pod u narteksu crkve bio je od grubog mozaika, a u ostalim delovima izveden je od naizmenično složenih pločica belog mermera i zelenog kamena, dimenzija 20x20 cm.

U borbi za turski presto 1413. godine, grad Koprijan je zauzeo i razorio sultan Musa Čelebija. Posle njegovog poraza, sultan Mehmed je ovaj srednjovekovni grad vratio despotu Stefanu Lazareviću. Kada je Srbija pala pod vlast Otomanskog carstva, Koprijan je u potpunosti izgubio svoju stratešku funkciju, opusteo je i bio prepušten vremenu i zaboravu.

Austrougarski putopisac Ami Bue pominje u prvoj polovini 19. veka ruševine Kurvinhana. Grad Koprijan ubraja se u red značajnih spomenika srpske srednjovekovne istorije i kulture. Utvrđenje je stavljeno pod zaštitu države 1947. godine i kategorisano kao nepokretno kulturno dobro od velikog značaja.

Crkva Svetog Jovana - spomenik iz prednemanjićkog perioda

Ovo je, takođe, jedan od najstarijih kulturno-istorijskih spomenika u opštini Doljevac. Crkva Svetog Jovana se nalazi kod sela Orljane, dva kilometra severno od Doljevca. Izgrađena je na brdu Kumiga, sa leve strane Južne Morave, nasuprot srednjovekovnog Korvingrada, s očaravajućim pogledom na čitavu okolinu. U podnožju crkve nalazi se Dobrič-polje i ušće reke Toplice u Južnu Moravu.

Zbog svoje istorijske, verske i arhitektonske važnosti, proglašena je za kulturno dobro od velikog značaja 1948. godine i uvedena je u centralni registar spomenika kulture u Republici Srbiji.

Po predanju i legendama, crkva je vrlo stara - u crkvenom letopisu stoji da je podignuta u 11 veku. Izgrađena je od kamena i opeke spolja, dok je unutrašnjost omalterisana i okrečena u belo. U pitanju je građevina pravougaone osnove i malih dimenzija, bez kupole i priprate. Ima jednu polukružnu oltarsku apsidu.

Krov je na dve vode, pokriven crepom. Ima dvoja vrata - jedna na južnoj, druga na zapadnoj strani. Severni i južni zid ove građevine sa spoljne strane krase četiri četvrtaste plitke niše, dok oltarski deo ima pet niša sa lukovima. Nakon Prvog svetskog rata, južno od bogomolje podignut je zvonik od drvenih greda sa jednim zvonom.

Veruje se da je ova crkva najviše stradala za vreme srpsko-turskog rata 1877. godine, od granata turskih topova, jer su iz njene neposredne blizine u tom ratu delovale oslobodilačke snage srpske vojske. Oslobođenje od Turaka je zateklo srednjovekovni kulturno-istorijski spomenik u ruševinama, ali je kasnije crkva obnovljena. M. Đ. Milićević pominje da su do 1883. godine od crkve preostali samo zidovi u visini od 3 metra. Tu sakralnu građevinu obnovio je „Živadin iz Niša 1883. godine“. Iste godine izrađen je i ikonostas, a ikone je naslikao Đorđe Zografski iz Velesa.

U neposrednoj blizini crkve, na brdu Kumiga, nalazi se „šuplji kamen“ odnosno naš „Stounhendž“ u malom. U pitanju su dva kamena naslonjena svojim gornjim delovima jedan na drugi dok su dole rastavljeni tako da se čovek može provući između njih. Prema narodnom verovanju, šuplji kamen je „lekovit“ i ljudi se nadaju da će im prolazak ispod njega pomoći. To verovanje potiče još iz vremena vladavine Turaka.

Za Crkvu Svetog Jovana u selu Orljane vezana je jedna zanimljiva legenda, prema kojoj je ova crkva nekada bila manastir. Na suprotnoj strani Kumige, u gradu preko Morave, živela je jedna carica ili vlastelinka koja je po razapetom platnu prelazila do manastira radi molitve. Pošto je u manastiru živeo vrlo lep i ugledan kaluđer posumnjalo se u moralnu ispravnost vlastelinke, pa je zbog toga i njen grad nazvan Korvingrad. Po svemu sudeći crkva je sigurno u prošlosti bila manastir, a „šuplji kamen“ monaška isposnica.

Crkva Svete Petke u Ćurlini - nekadašnja vizantijska bazilika

Crkva u selu Ćurlina potiče iz 6. veka, iz vremena vizantijskog cara Justinijana I, koji je podigao i čuveni Caričin Grad kod Lebana. Na lokalitetu te drevne bazilike iz ranog vizantijskog perioda, tačnije na temeljima starijeg hrama koji datira iz perioda pre Stefana Nemanje, podignuta je 1900. godine nova crkva - današnji hram Svete Petke u Ćurlini.

Precizan opis ovog značajnog nalazišta dao je akademik Milan Đ. Milićević, koji je nakon oslobođenja od turske vlasti, 1878. godine, posetio ove krajeve: „Crkva je ta zidana od pečenih opeka (cigalja) nalik na opeke rimske. Oltar je okrenut pravo k istoku. Dužina crkve je, računajući i zidove, 26,19 metara od kojih dolazi na oltar 6,80, na pravu crkvu 12,46 i na pripratu 3,75. Oba rebarna zida, i onaj treći što deli pripratu od crkve debeli su po 0,92. Oltar je jedan veći u sredini, pa s obe strane toga ima po jedan manji. Na onoj pruzi koja rastavlja oltar od prave crkve bila su četiri granitna zelena stuba, od kojih su tri nađena u ruševini crkvenoj, oborena, i skrhana, a četvrtoga nema. Veći komadi ovih stubova sada su dugački do 1,66 i na krajevima su debeli 0,32 i 0,35…”

Današnja crkva podignuta na prelazu iz 19. u 20. vek, za vreme kralja Aleksandra Obrenovića, a 1901. godine je osveštao Episkop Niški, gospodin Nikanor, o čemu svedoči ploča koja se nalazi na južnom zidu, kraj ikonostasa.

Godine 1902. u crkvi je otkriven spomenik kralju Milanu Obrenoviću, oslobodiocu Niša, s okvirom od mermera i gipsa i umetničkom slikom na platnu, koja je rad poznatog srpskog slikara, Đorđa Krstića. Spomenik kralju Milanu Obrenoviću smešten je u prostoru severnog zida, između zapadnog zida i pilastra. Impresionira svojom monumentalnošću - visok je preko pet metara.

Portret kralja Milana Obrenovića urađen je tehnikom ulja na platnu. Kralj je predstavljen u stojećem stavu, sa levom rukom oslonjenom na mač, dok u desnoj drži povelju cara Dušana, ispod koje na stolu leži karta Balkanskog poluostrva. Na suprotnoj strani su planovi i hartije. Obučen je u crveni mundir i crne pantalone, sa šinjelom na leđima. Oko vrata mu je krst, na grudima Karađorđeva zvezda I reda.

U unutrašnjosti timpanona je predstava sv. Nikole - porodične slave kraljevske kuće Obrenovića. Predstava sv. Nikole i portret kralja Milana, uokvireni su skulpturalno obrađenim dekorativnim ramom u sitnozrnastom mermeru - a to je rad Petra Ubavkića.

U porti crkve nalazi se i spomen česma, podignuta 1925. godine u sećanje na izginule i nestale borce iz parohije Ćurlinske u ratovima od 1912-1918. godine, vernim palim sinovima otadžbine.

Zbog svog istorijskog, arhitektonskog i verskog značaja, vizantijska bazilika i spomen-crkva Sveta Petka u Ćurlini je, 1948. godine, proglašena za kulturno dobro od velikog značaja i uvedena u centralni registar spomenika kulture u Republici Srbiji.

Seoski turizam - primeri narodnog graditeljstva

Posebnu turističku atrakciju opštine Doljevac čine stare kuće, građene pre više od jednog veka, u starom srpskom patrijarhalnom ili u turskom orijentalnom stilu. Ti primeri narodnog graditeljstva podignuti su od ćerpiča ili tugle, neki su i od dasaka, a mahom su pokriveni ćeramidom. Gornji sprat se zove čardak. Najposećenije su etno-kuća u Orljanu i etno-kuća u selu Rusna, u kojoj je izloženo preko 1.000 eksponata, predmeta koji su nekada bili karakteristični za ovaj kraj. Oni su slika vremena, ljudi i života na ovim prostorima. Etno-kuća je u privatnom vlasništvu.

Svi ovi jedinstveni spomenici koji se nalaze na teritoriji opštine Doljevac pripovedaju o dalekoj prošlosti i pomažu nam da bolje razumemo istoriju naše zemlje i naroda. Ukoliko ste ljubitelj „učiteljice života“ i volite da istražujete o srednjovekovnoj Srbiji, ova opština je za vas nezaobilazno odredište.