Tura kroz opštinu Raška - mesto susreta istorije i prirodnih lepota

^{Tekst: Tanja Prolić}

Opština Raška nalazi se u jugozapadnom delu Srbije, na ušću reka Raška i Ibar. Ona ima dolinom Ibra meridijanski pravac pružanja, na severu putnom i železničkom vezom povezana je sa Zapadnomoravskom dolinom i Šumadijom, a na jugu sa Kosovom i Metohijom. Dolinom Jošanice, na istoku, povezana je s Aleksandrovačkom župom i Toplicom, a na jugozapadu, dolinom reke Raške, sa Crnom Gorom i novopazarskim delom Raške oblasti.

Dobro poznate planine Kopaonik i Golija, topli izvori Jošaničke Banje, sakralne građevine iz ranog srednjeg veka, među kojima se ističu manastiri Gradac, Končul, Stara i Nova Pavlica, nestvarne prirodne lepote i retkosti, čine Rašku nezaobilaznom destinacijom.

Kuća Kursulića - svedok zbivanja tokom Prvog svetskog rata

Kuća Kursulića ili Kursulića kuća je poznatiji naziv za zgradu Centra za kulturu, obrazovanje i informisanje „Gradac“ u kojoj se nalaze Gradska biblioteka, galerija i spomen-soba „Raška - ratna prestonica Kraljevine Srbije 1915“. Stavljena je pod zaštitu države kao nepokretno kulturno dobro - spomenik kulture.

Građevina datira sa kraja 19. veka, odnosno, iz perioda između 1878. i 1895. godine. Izgrađena je kao porodična kuća. Zanimljiv je podatak da je Kursulića kuća prvi objekat sa karakteristikama srednjoevropske građanske arhitekture, po ugledu na kuće u gradovima preko Save i Dunava. Njenu arhitekturu odlikuje eklektični stil sa velikim klasicističkim uticajem. Podignuta je kao prizemna zgrada na kosom terenu sa delimično ukopanim podrumom, prizemljem i tavanom.

Tokom trajanja Prvog svetskog rata, u periodu od 31. oktobra do 12. novembra 1915. godine, u Raški je boravila srpska Vlada i sam regent Aleksandar Karađorđević koji je bio vrhovni komandant srpske vojske. U kući Kursulića je održano 11 sednica.

Spomen-soba koja se nalazi u ovoj kući sve posetioce oduševljava svojim prikazanim eksponatima, a među njima se svakako ističe fototipsko izdanje Miroslavljevog jevanđelja, najstarijeg sačuvanog ćiriličnog rukopisa i najznačajnijeg ćiriličnog spomenika srpsko-slovenske pismenosti iz 12. veka.

Manastir Gradac - jedinstveni spoj raške škole i gotike

Ovaj manastir koji datira iz srednjeg veka nalazi se u istoimenom selu na obroncima planine Golije. Udaljen je oko 12 km od Brvenika i Ibarske magistrale i 22 km od Raške. Veruje se da je podignut u poslednjoj četvrtini 13. veka (nema pisanih podataka), kao veliki muški manastir, a njegova ktitorka bila je sveta kraljica Jelena Nemanjić, žena kralja Uroša I. Ktitorka ga je bogato opremila i o njemu se posebno starala. Po rečima arhiepiskopa Danila II, za zidanje je kraljica Jelena „izabrala najbolje umetnike“. Bio je zaštićen masivnim zidom i imao je dva ulaza.

Tačna godina izgradnje ove pravoslavne bogomolje nije poznata jer nije sačuvana osnivačka povelja. O ktitoru i periodu osnivanja se zaključuje na osnovu fresaka i same arhitekture građevine.

U okviru manastirskog kompleksa nalazile su se dve crkve: veća, Bogorodičina crkva, u kojoj je bilo položeno telo kraljice Jelene po njenom upokojenju 1314. godine, i manji hram Svetog Nikole Čudotvorca Mirlikijskog na steni. Od prve trpezarije, konaka i zidina koje su opasivale manastirski kompleks sačuvani su temelji.

Krajem 16. veka manastir je kratko obnovljen, međutim, samo par godina kasnije, oko 1600. godine, za vreme austrijsko-turskog rata je opusteo. Monasi su tada sakrili mošti kraljice Jelene, a njihova lokacija do dan-danas nije poznata. Tek sredinom prošlog veka manastir Gradac je potpuno obnovljen. Uz jedan od kamenih, masivnih zidova srednjevekovnog konaka, podignut je novi konak, koji je osveštan krajem 1990. godine kada je i obnovljen monaški život.

Bogorodična crkva, dugo ruinirana, restaurirana je kao jednobrodna građevina sa kupolom, trodelnim oltarskim prostorom, pravougaonim pevnicama i pripratom, sa dva paraklisa bočno. Po prostornom sklopu pripada spomenicima raške stilske grupe, dok su u obradi arhitekture primenjeni gotički i romano-gotički elementi.

Priprata je šira od glavnog dela crkve, a nad pripratom konstrukciju čini krstasti svod sa rebrima, koja imaju konstruktivnu ulogu i bliska su ranogotičkom stilu. Na istočnom zidu priprate izrađena su tri prelomljena luka od štuka, a dva bočna luka su bila ukrasi iznad slikane predstave Blagovesti - velikih figura Bogorodice i arhangela Gavrila.

Naos crkve ima dva dela: zapadni i srednji travej nad kojim je konstruisana kupola. Ova dva dela su u osnovi jedinstven prostor, razdvojen dvostepenim pilastrima, na čije se najistaknutije delove nastavlja poprečan polukružni luk. Ovakva otvorenost prema središnjem prostoru, poznata u jednobrodnim starijim hramovima, obeležila je epohu raške monumentalne arhitekture.

Uz podužne zidove traveja, ispod poda, smeštene su dve grobnice, a nad njima mermerni sarkofazi, sa južne strane je ktitorska grobnica, a grob i sarkofag na severnoj strani su pripadali, najverovatnije, nekom od bliskih rođaka kraljevske porodice. Crkva ima četiri portala. Zapadni portal je najbogatije obrađen, u stilu gotike. (izvor: sajt opštine Raška).

Unutrašnji prostor Bogorodičine crkve u Gradcu je jedan od najlepših u srpskoj srednjevekovnoj arhitekturi. U periodu od 2017. do 2022. godine završena je konzervacija i restauracija živopisa u velikoj Bogorodičinoj crkvi, kao i u crkvi posvećenoj Svetom Nikoli. Mali hram Svetog Nikole smešten je na jugoistočnoj periferiji manastirske porte, na steni iznad ulaza u manastir. U podnožju stene, ispod crkve, nalazi se manja pećina u kojoj su sačuvani tragovi živopisa.

Gradac je danas ženski manastir i jedan od najaktivnijih srpskih srednjovekovnih kulturno-istorijskih spomenika.

Manastir Stara Pavlica - jedinstven spomenik prednemanjićke ere?!

Ovaj manastir nalazi se u selu pod imenom Pavlica, na stenovitom brežuljku desne obale reke Ibar, 8 kilometara severno od Raške. Ne zna se tačna godina njegove gradnje, ali se veruje da datira još iz prednemanjićke ere ili sa samog početka njihove vladavine, to jest, iz 12. veka. Naime, postoje pretpostavke da je podignut krajem 9. ili početkom 10. veka, na šta ukazuje činjenica da je posvećen Svetom apostolu Pavlu. Takođe, plan crkve je gotovo identičan osnovi crkve Uspenja Presvete Bogorodice u Nikeji, pa je moguće da potiče iz prednemanjićkog perioda. U istorijskim izvorima prvi put se pominje u 12. veku, u jednoj darovnoj povelji Stefana Prvovenčanog. Pavlica je bila muški manastir.

Ova građevina je po svojoj arhitektonsko-prostornoj i konstruktivnoj koncepciji jedinstvena u odnosu na ostale hramove u Srbiji. Može se opisati kao trobrodna bazilika u koju je upisan krst sa kubetom na preseku krakova. Sa zapadne strane nalazi se priprata.

Ne postoje sačuvani sakralni objekti koji bi mu mogli biti uzor i na osnovu kojih bi se datiralo vreme nastanka. Danas je očuvan samo deo izvorne, dosta složene građevine. Bogomolja je nekada u celini bila ukrašena freskama, a očuvani su samo fragmenti dva sloja živopisa. Vidljivi su delovi jevanđelista, stojeće figure svetitelja, ostaci Raspeća na severnom zidu, zatim delovi nerukotvorenog lika Hristovog. Slikane na plavoj pozadini, sa crvenim bordurama, mlađe freske potiču iz sredine 13. veka.

Jošanička Banja - balneološki biser poznat od davnina

Jošanička Banja nalazi se na obroncima Kopaonika, a u dolini reka Jošanice i Samokovke. Ovo prirodno blago okruženo je šumom crnog bora, a njena balneološka svojstva su poznata od davnina. Sa lekovitim vodama Jošaničke Banje prvi su bili upoznati Rimljani, a njihovo blagotvorno dejstvo koristili su i Turci.

Prva analiza svojstava vode Jošaničke Banje rađena je davne 1834. godine na Bečkom univerzitetu, po inicijativi kneza Miloša Obrenovića. Ta ispitivanja su pokazala da vode ove banje nadomak Raške spadaju među najtoplije na Starom kontinentu, a po lekovitosti je svrstavaju u red Ribarske i Brestovačke Banje. Banja ima pet izvora, a glavni izvor daje 7 l/s, sa temperaturom vode od 77 stepeni.

Staro kupatilo ili „hamam“ predstavlja najstariji objekat za korišćenje termalnih voda u banjskom kompleksu Jošaničke banje. Staro kupatilo je vredan primer orijentalne arhitektonske tradicije čija je originalna upotreba sačuvana do današnjeg dana. Podignuto je tokom 18. veka, za vreme turske vladavine, i smešteno na levoj obali reke Jošanice. Objekat ima neuobičajenu funkcionalnu sažetost, klasičnu gradnju, dimenzija je 8x8 metara. Prostorna koncepcija odstupa od sheme koja se primenjivala prilikom projektovanja lekovitih banja, kaplidža. Glavni deo, sačuvan u izvornom obliku do dan-danas, ima približno kvadratnu osnovu. U podu je stepenasto ukopan bazen kao sofe za sedenje i niše u zidovima, za odlaganje pribora za kupanje. Centralni prostor je nadvišen plitkom slepom kupolom. Krov na četiri vode pokriven je ćeramidom.

Staro kupatilo proglašeno je za spomenik kulture. Pored arhitektonskih i istorijskih, staro kupatilo poseduje i balneološke vrednosti.

Rodna kuća Milunke Savić - dom „srpske Jovanke Orleanke“

Da li ste znali da je čuvena Milunka Savić rođena u selu Koprivnica, 8 km udaljenom od Jošaničke Banje? Milunka Savić bila je srpska junakinja Balkanskih ratova i Velikog rata, a ostala je upamćena kao žena sa najviše odlikovanja u istoriji ratovanja. Milunka Savić je u toku borbi ranjavana čak devet puta. Zbog ogromne hrabrosti i neustrašivosti, Francuzi su je prozvali „srpska Jovanka Orleanka“.

Rodna kuća Milunke Savić je sagrađena u prvoj polovini 20. veka i predstavlja tipičan primer tradicionalnog, narodnog graditeljstva naznačenog perioda. Domaćinstvo su nekada činili kuća, vajat, pekara za pečenje hleba, ambar za žito, koš za kukuruz i drvljanik. 

Vremenom je objekat znatno propao, ali su tokom 2014. i 2015. godine izvedeni konzervatorsko-restauratorski radovi po projektu Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kraljevo (arh. Rajko Čubrić) i kuća je, zajedno sa većinom pratećih objekata, vraćena u izvorno stanje. 

U Milunkinoj rodnoj kući se nalazi stalna, etnološka postavka koju čine brojni upotrebni predmeti iz prve polovine 20. veka: posuđe, razboj, ćilimi…

Deo programa manifestacije ,,Dani Milunke Savić“, koja je prvi put organizovana u oktobru 2016. godine, održava se ispred Milunkine rodne kuće. Do kuće se može doći makadamskim putem, terenskim vozilom ili peške (3 km od glavnog puta Biljanovac - Jošanička Banja).

Ako vas zanima kolika je bila moć nemanjićke srpske države, obilazak srednjovekovnih spomenika na teritoriji opštine Raška će vam dati odgovore na to. Pored arhitektonskih znamenitosti, tu su i dve planine koje privlače veliki broj kako domaćih tako i inostranih turista, zahvaljujući svojoj očuvanoj flori i fauni - Kopaonik i Golija.