Tragovima prošlosti: Obilazimo prvu prestonicu Stefana Nemanje - Kuršumliju!

^{Tekst: Tanja Prolić}

Ova opština smeštena je na obodu Kuršumlijske kotline i okružena je brojnim uzvišenjima. Zahvata gornji sliv reke Toplice i njenih pritoka, Kosanice i Banjske, i prostire se na jugoistočnim padinama Kopaonika i severozapadnim obroncima planine Radan. Obuhvata površinu od 952 km2, koja je zahvaljujući svojim povoljnim prirodnim odlikama - toplim izvorima, rudnom bogatstvu, blagoj klimi, plodnom zemljištu, bogatom šumskom pobrđu, pašnjacima, naseljena još tokom praistorijskog perioda, o čemu svedoče brojni arheološki artefakti i ostaci neolitskih naselja - novac, poluge, nadgrobni i votivni spomenici, miljokazi, naoružanje, posuđe, ostaci nekropole i grobnica u porti manastira Svetog Nikole.

Prostor današnje opštine Kuršumlija imao je veliki značaj u srednjovekovnom periodu. Tokom druge polovine 12. veka tadašnjom Toplicom (naselje je u vizantijskom periodu nazvano Toplice) vlada Stefan Nemanja kao udeoni knez. On će u periodu od 1159. do 1168. godine, na mestu današnje Kuršumlije, podići svoja prva dva manastira: manastir Svetog Nikole i manastir Presvete Bogorodice . Oni su imali veliki značaj za srpsku srednjovekovnu državu.

Bogata i nadasve burna istorija ovog kraja najbolje je prikazana kroz njene znamenitosti. 

Kasno-antička bazilika - vredan spomenik iz justinijanskog doba

To je značajan kulturno-istorijski spomenik iz vizantijskog perioda, koji se nalazi na stenovitom zaravnjenom platou, iznad ušća Kosanice u Toplicu, podno Marine kule o kojoj će kasnije biti više reči.

Reč je o ostacima kompleksa građevina, sa crkvom kao najvećim objektom u sredini - ranovizantijskom trobrodnom bazilikom koja datira iz 6. veka i koja u jugozapadnom uglu južnog broda ima zidanu grobnicu. Kompleks pored crkve čine još dva kvadratna objekta i veliko južno dvorište.

Ova crkva, građena za vreme cara Justinijana (527.-565.) ima različite nazive: Latinska ili Markova crkva, Grčka ili Vizantijska bazilika. O višegodišnjem korišćenju bazilike kazuju naknadno dozidani bočni vestibili, dvorišni prostor kao i dve kule, korišćene kao stambeni prostor i zvonik, povezane odbrambenim zidom. Severni vestibil je pregradnim zidovima podeljen na četiri prostrane celine, dok se u južnom nalazi grobnica. Dvorišni prostor je trapezoidne osnove. Arheološka istraživanja na ovom lokalitetu potvrdila su i postojanje nekropole. Ostaci crkve su konzervirani 1948. godine. 

Vizantijska bazilika proglašena je za nepokretno kulturno dobro - spomenik kulture.

Brankova kula - jedinstvena geološka pojava u Srbiji

Prema narodnom verovanju, na ovom lokalitetu nalazio se dvor Branka Mladenovića, oca Vuka Brankovića, po kome je i dobilo ime. Ovaj lokalitet krije jedinstvenu geološku pojavu u Srbiji. O čemu je zapravo reč?

Brankova kula nalazi se na uzvišenju u selu Rudare, udaljenom 11 kilometara od Kuršumlije. Na ovom lokalitetu može se videti zid dužine oko 100 m i visine oko 10 m, sastavljen od ogromnih horizontalnih bazaltnih stubova petougaonog preseka, pravilno poređanih jedni na druge. U pitanju je geološki fenomen, čija je starost procenjena na čak nekoliko desetina miliona godina. Smatra se da je zid oformljen usled posledica erupcije mega vulkana koji se nalazio u radanskom području.

Ovaj zid predstavlja jedinstvenu geološku pojavu u našoj zemlji, a fenomen je redak i u svetu, registrovan je u Češkoj i na Islandu. 

Arheološkim rekognosciranjima na ovom lokalitetu potvrđeno je i postojanje utvrđenja. 

Ivan kula - poznosrednjovekovna tvrđava sa očaravajućim vidikovcem

U pitanju je mala srednjovekovna tvrđava kojom je, prema narodnom verovanju, upravljao Kosančić Ivan, toplički junak Kosovskog boja.

Ivan kula nalazi se u istoimenom selu, koje je udaljeno 33 km jugoistočno od Kuršumlije i smešteno na zapadnim padinama Radan planine. Prvi put se u izvorima pominje za vreme Despotovine 1412. godine kao Ivanov grad, pod vlašću despota Stefana Lazarevića. 

Podignuta je na vrhu vulkanske kupe. Pravougaone je osnove, dimenzija 7.78 x 5.80 m i sačuvana do visine oko 14 m. Izgrađena je od pritesanog kamena koji je povezan dobrim krečnim malterom. Reč je o karakterističnoj srpskoj poznosrednjovekovnoj tvrđavi velikaša, koje su podizane na dominantnim i teško dostupnm mestima. Sa severne strane Ivan kule pomaljaju se temelji još jedne građevine koja je porušena do temelja. Sa Ivan kule pruža se očaravajući vidikovac na sve četiri strane sveta. Lokalitet je proglašen za nepokretno kulturno dobro - spomenik kulture.

Prema arnautskom predanju, u Ivan kuli bila je rezidencija Ivan-bega, koga je sultan Bajazit nakon Kosovskog boja imenovao za gospodara Kosanice i koji je celu dolinu zasadio orahovim drvećem. 

Manastir Presvete Bogorodice podignut na temeljima ranovizantijskog hrama

Ova sakralna građevina je još jedna znamenitost opštine Kuršumlija koja datira iz srednjovekovnog perioda. Manastir Presvete Bogorodice podigao je Stefan Nemanja sredinom 12. veka u neposrednoj blizini današnje Kuršumlije, na zaravni padine iznad ušća reke Kosanice u Toplicu. Veruje se da je veliki župan Stefan Nemanja, rodonačelnik loze Nemanjića, ovu zadužbinu sagradio za svoju suprugu Anu, koja se u ovom manastiru i zamonašila kao monahinja Anastasija. Pretpostavlja se i da se sredinom 15. veka o ovom manastiru starala Mara Branković, ćerka despota Đurđa Brankovića, čiji dvori su se nalazili u blizini.

Ova srednjovekovna bogomolja je podignuta na temeljima starijeg, ranovizantijskog trikonhalnog hrama iz 6. veka. 

U arhitektonskom smislu predstavlja unikatan primer srpskih srednjovekovnih zadužbina. Njena osnova je trikonhalna, pri čemu su konha oltarske apside i istočni travej odvojeni od naosa zidanom pregradom sa tri lučna otvora. Iako su zidovi građevine većinski srušeni, na osnovu ostataka može se konstatovati postojanje kupole nad naosom. Priprata je nekada bila iste širine kao i naos, sa dvema pravougaonim prostorijama uz severni i južni zid, da bi, pretpostavlja se u 14. veku, na istom mestu bila podignuta nova priprata, nešto duža od izvorne i otvorena. 

Za baze stubova na zapadnoj strani sekundarno su korišćeni vizantijski, obrnuto postavljeni kapiteli. Postoji jasna razlika između ranovizantijske faze i kasnijih obnova, pošto je izvorno hram zidan samo opekom, prilikom izgradnje Stefana Nemanje korišćen je pritesani kamen u kombinaciji sa opekom, a dva veka kasnije mnogo bolje obrađeni komadi peščara postavljeni u pravilne redove.

Arheološka iskopavanja koja su izvršena na ovom nalazištu potvrdila su postojanje antičke, srednjovekovne nekropole, kao i jedan objekat manastirskog kompleksa. 

Kao i obližnji manastir Svetog Nikole, o kojem ćemo u nastavku govoriti, i ova crkva je bila u funkciji sve do Velike seobe Srba 1690. godine, kada počinje period njenog urušavanja.

Danas je crkva Presvete Bogorodice u narodu poznata kao crkva Svete Petke - Petkovača. 

Manastir Presvete Bogorodice proglašen je za nepokretno kulturno dobro - spomenik kulture od izuzetnog značaja. 

Manastir Svetog Nikole - najstarija zadužbina Stefana Nemanje

Veliki župan Stefan Nemanja je ovu bogomolju, zajedno sa gorepomenutim manastirom Presvete Bogorodice, podigao između 1159. - 1166. godine, u Toplici, kojom je vladao kao udeoni knez. Manastir Svetog Nikole jeste njegova najstarija zadužbina. Manastir je proglašen spomenikom kulture od izuzetnog značaja i predstavlja jednu od najznačajnijih bogomolji srpskog srednjovekovnog perioda.

Manastir Svetog Nikole se nalazi u istočnom delu današnje Kuršumlije, na visokoj zaravni padine iznad ušća reke Banjske u Toplicu. 

Manastirska crkva je jednobrodna građevina sa kriškasto podeljenom kupolom. Sagrađena po ugledu na carigradske zadužbine iz perioda vizantijske dinastije Komnena. Oltarski prostor je trodelan, dok je sa južne strane sagrađena posebna prostorija (aneks) u kojoj se nalazi grobnica, namenjena za sahranu ktitora. Zidanje je izvedeno redovima opeke sa debelim spojnicama maltera koji prelazi preko svakog drugog reda uvučenog u odnosu na ravan zida. Na priprati sa dvema kulama i tremom između njih, opeka se smenjuje sa kamenom koji je takođe pokriven malterom, te je spoljni efekat bio sličan onom koji je ostvaren na glavnom delu hrama.

Kako su se smenjivali srednjovekovni vladari, na crkvi su vršene obnove i dograđivanja. Za vreme vladavine Stefana Prvovenčanog (1196.-1227.), crkvi je sa zapadne strane dograđen egzonarteks (trem) sa dvema visokim kulama zvonarama. Nakon dobijanja autokefalnosti Srpske pravoslavne crkve 1219. godine, u ovom manastiru nalazilo se sedište topličke episkopije, a neko vreme i sedište mitropolije. Prilikom vladavine kralja Milutina (1282.-1321.), bogomolji je sa severne strane dozidana i jedna kapela. 

Iako je crkva bila živopisana, danas su ostali sačuvani samo malobrojni fragmenti. Likovi impozantnih dimenzija sjedinjuju odlike komninske umetnosti sa novijim stilskim tendencijama srpske umetnosti toga vremena.

Arheološka istraživanja ovog lokaliteta potvrdila su postojanje antičke i srednjovekovne nekropole, ostatke manastirskog kompleksa (pirg, trpezarija, episkopska palata).

Marina kula - dvori sultanije Mare

Ova znamenitost opštine Kuršumlija ima ogroman istorijski značaj. Naime, reč je o višeslojnom arheološkom nalazištu na kome se nalaze ostaci naselja i utvrđenja iz perioda: praistorije, Rimske imperije, Vizantije, srpske srednjovekovne i turske države.

Lokalitet Marina kula (Marin breg) se nalazi 2 km istočno od Kuršumlije, na kupastom uzvišenju koje se izdiže iznad ušća reke Kosanice u Toplicu. Na vrhu uzvišenja je moguće videti ostatke bedema, koji su sagrađeni od pritesanog kamena, vezivanog negašenim krečom. Pod terenom se pomaljaju ostaci nekoliko objekata i odbrambenog rova. Najbolje je očuvan severni zid i to u dužini od oko 20 m. Na jugoistočnom delu Gornjeg grada vidljivi su temelji crkvice, površine oko 40 m2 i donžon kule. 

Vrh Marine kule jeste izvanredan vidikovac, sa koga je moguće videti gorepomenuti manastir Svetog Nikole. Lokalitet je proglašen spomenikom kulture od velikog značaja. 

Veruje se da su se na ovom lokalitetu nalazili dvori Mare Branković, ćerke despota Đurđa i supruge turskog sultana Murata II, po kojoj je čitavo brdo i dobilo naziv. 

Spomenik oslobodiocima Kuršumlije 1877. - 1878. - kamenorezačko stvaralaštvo s kraja 19. veka

Podignut je 1896. godine od priloga građana i kralja Aleksandra Obrenovića. Spomenik krasi centralni deo gradskog parka.

Građen je od kamenih blokova i kompozicijski skladno rešen. Donji, širi deo spomenika se završava sa četiri stuba, na čijim vrhovima su kamene kugle. Na ovom širem delu spomenika načinjena su pravougaona udubljenja za spomen ploče. Iznad šireg je uži deo spomenika, takođe profilisan. Na vrhu je kapa piramidalnog oblika, iznad koje se uzdiže malo profilisano postolje sa kuglom koja simboliše buktinju.

Posle ugušenja Topličkog ustanka 1917. godine, Bugari su uništili tekst na mermernim pločama spomenika, koji je sada u fazi obnavljanja.

Ovaj spomenik u Kuršumliji, koji simboliše borbe za oslobođenje Toplice od Turaka, karakterističan je primer kamenorezačkog spomeničkog stvaralaštva na jugu Srbije u poslednjim decenijama 19. veka.

Crkva Svetog Mine - bogomolja velikog istorijskog značaja

U centru sela Štava, na udaljenosti oko 5,5 km od Lukovske banje, nalazi se crkva Svetog Mine koja je u narodu poznata i pod nazivom Mrkšina crkva. Kao kulturno dobro od velikog značaja crkva je stavljena pod zaštitu države 1949. godine.

Prema narodnom predanju, preci sadašnjih stanovnika preneli su pri doseljavanju svoju slavu Svetog Minu i sagradili crkvu za vreme vladavine kralja Milutina. Drugi smatraju da je podignuta u 15. veku od strane vojvode i istaknutog vlastelina srpske despotovine Mrkše Sićevskog.

U pitanju je jednobrodna građevina, arhitektonski skromnog izgleda, koja je gotovo jedan metar ukopana u zemlju. Krov crkve na dve vode od kamenih ploča jeste posebna retkost kako u Toplici tako i u celoj Srbiji. Oltarska apsida je polukružna sa spoljne i unutrašnje strane, a naos i priprata predstavljaju zasebne prostorne jedinice, gde je pod pokriven mermernim pločama. Fasada crkve je jednostavna, od pritesanog kamena i sige. Crkva je gotovo bez prozora, koji su uzani kao puškarnice i služe pre svega kao ventilacioni otvori, dok su vrata niska. Levo od crkve nalazi se drvena zvonara, čije je zvono izliveno u Beogradu 1938. godine. 

Crkva Svetog Mine se danas prostire na površini od 44 ari i 28 metara kvadratnih.

Ukoliko želite da bolje upoznate istoriju naše zemlje, sa akcentom na srednjovekovni period, nemojte propustiti obilazak opštine Kuršumlija. U njoj se kriju brojni spomenici iz ovog perioda koji vas vraćaju u doba dinastije Nemanjić. Osim upoznavanja istorije, možete uživati u zelenim krajolicima i prirodnim fenomenima ovog kraja koji ostavljaju bez daha.