Tekst: Tanja Prolić
U nastavku:
- Crkva Svetog Ahilija - jedinstvena građevina raškog stila
- Manastir Klisura - narodno predanje o Svetom Savi
- Crkva Svetog Nikole u Brekovu sa spomenikom Ujedinitelju
- Crkva Svetog Ilije na vrhu srednjovekovnog utvrđenja
- Gradska galerija - nekada škola danas centar kulture
- Kuća akademskog slikara Ljubivoja Jovanovića- „ariljski dvorac"
- Hotel Mlinarev san - raj za zaljubljenike u prirodu i aktivan odmor
- Sokolski dom - svedok međuratnog perioda
- Kuća narodnog heroja Stevana Čolovića - spomenik NOB-a
Celo ovaj kraj karakteriše nestvarna priroda, s akcentom na Visočku banju koja se, zbog svojih kanjonskih izvora, smatra muzejem prirodnih termalnih rariteta, a lekovita voda ove banje, čija temperatura iznosi 27 stepeni, leči nervne i srčane bolesti, reumu, kožna oboljenja i probleme sa vidom. Tu je i Vodena pećina i izvor u kanjonu Panjice koji su prirodni fenomeni, a u samoj je klisuri najpoznatiji srpski botaničar Josif Pančić otkrio endemsku biljnu vrstu campanula secundiflora ili jednostranocvetni zvončić. Ipak, ono što najbolje opisuje opštinu Arilje su njene kulturno-istorijske znamenitosti.
Crkva Svetog Ahilija - jedinstvena građevina raškog stila
Sagrađena je na uzvišenju iznad ušća Rzava u Moravicu, a posvećena episkopu iz grčkog grada Larise, Svetom Ahiliju, koji je bio borac protiv jeretika i učesnik Prvog vaseljenskog sabora. Zadužbina je srpskog srednjovekovnog kralja Dragutina. Podignuta je krajem 13. veka, tačnije 1283. godine, na ostacima manastirske crkve koju je Sveti Sava 1219. godine proglasio središtem moravičke episkopije. Izrada freskopisa je okončana trinaest godina kasnije i upravo galerija dragocenih fresaka izdvaja Crkvu Svetog Ahilija od ostalih sakralnih građevina iz tog perioda. Ova građevina koja svojom belinom i vitkošću preovladava samim jezgrom Arilja, nalazi se pod zaštitom Republike Srbije, kao spomenik kulture od izuzetnog značaja.
Prema arhitektonskim odlikama pripada raškoj stilskoj grupi koja je obeležila 13. vek. U pitanju je jednobrodna, jednokupolna građevina sa spoljnjom i unutrašnjom pripratom, naosom, bočnim pevnicima postavljenim u ravni središnjeg traveja i tročlanim oltarskim prostorom čija se apsida završava polukružno.
Ovaj hram se ipak razlikuje od ostalih podignutih u vreme vladavine Nemanjića. Ulaz je na južnoj strani umesto na zapadnoj, kako je to bila uobičajena praksa. Takođe, dok sva episkopska sedišta imaju kulu-zvonik nad spoljnom pripratom, ona kod Crkve Svetog Ahilija izostaje. Osim toga, crkve građene u doba Nemanjića tokom 12. i 13. veka nisu bile katedralni hramovi namenjeni većem broju vernika, dok navedena sakralna građevina jeste - podignuta je na uzvišenju sa kojeg se lako mogla videti i na većoj daljini.
Ono čime se ova sakralna građevina naročito može pohvaliti je bogatstvo živopisa. Freska koja se svrstava u najuži krug remek-dela starog srpskog slikarstva je freska Plavi anđeo, zapravo freska Svetog Arhangela Gavrila. Istorijsku vrednost imaju i portreti kralja Dragutina, njegove supruge Kataline i sinova Urošica i Vladislava, ali i njegovog brata, kralja Milutina. Tu su i prikazi srpskih arhiepiskopa, pripadnika loze Nemanjića uz moravičke episkope i mitropolite kojima se stiče uvid u duhovni život na ovim prostorima tokom srednjovekovnog perioda, zahvaljujući znamenitim ličnostima koje su ga obeležile.
Manastir Klisura - narodno predanje o Svetom Savi
Klisura je manastir za koji se na osnovu stila gradnje i jedne narodne priče, može zaključiti da datira iz srednjovekovnog perioda.
Smešten je između kamenitih uzvišenja i planina u klisuri Moravice, u ataru sela Dobrače, po kojem je u prošlosti i nosio naziv, na 13 kilometara južno od Arilja. Naziv Klisura dobio je zbog geografskog položaja, to jest klisure Moravice.
U okviru manastirskog kompleksa najvažniji objekt je crkva Svetih arhangela Mihaila i Gavrila. Crkva spada u stil raške škole sa nešto jače naglašenom kupolom i konstruktivnim rešenjima.
Postoje verovanja da hram datira iz doba Svetog Save, jer se u usmenom predanju naroda kazuje kako je prvi arhiepiskop i prosvetitelj srpski prolazio ovim krajem i tom prilikom sreo jednog čobanina iz sela Dobrače koji mu se požalio da mu ovce nisu dovoljno podgojene; ne stižu da se napasu pošto seljani svakog jutra moraju u susednu, brekovačku crkvu, jer svoju nemaju. Kaže se da je tada Sveti Sava blagoslovio podizanje crkve u njihovom selu.
Veruje se da je ova crkva nastala krajem 13. veka i to po ugledu na obližnju Crkvu Svetog Ahilija. Ova sakralna građevina je malih dimenzija, građena od blokova sige; pored toga što nalikuje Crkvi Svetog Ahilija, sliči i katolikonima manastira Morače i Svete Trojice na Ovčaru. Isturene pevnice daju ovoj jednobrodnoj, jednokupolnoj građevini krstoobrazni oblik.
Manastir Klisura je aktivan ženski manastir pri žičkoj Eparhiji Srpske pravoslavne crkve. Ima osnovu slobodnog krsta sa uzdignutom osmougaonom kupolom i pripratom nešto užom od centralnog naosa crkve, ispred koje je drveni trem.
Arhitektonska, istorijska, ali i umetničko-spomenička vrednost celog kompleksa je nesumnjiva. Unutrašnjost prekrivaju freske i ikone, koje su delo čuvenih ikonopisaca Simeona Lazovića i Dimitrija Posnikovića. Na istom mestu se čuvaju umetnički vredne ruske ikone, a majstori duboresci postigli su veliko dostignuće u izradi portala. Građen je kamenom siga. Uvršten je u listu nepokretnih kulturnih dobara kao spomenik kulture.
Crkva Svetog Nikole u Brekovu sa spomenikom Ujedinitelju
Ova bogomolja nalazi se na uzvišenju, u centralnom delu sela Brekovo koje je udaljeno 20 kilometara od centra Arilja. Posvećena je Svetom Nikoli i nalazi se pod zaštitom države, kao spomenik kulture od velikog značaja.
Njen nastanak vezuje se za 13. vek. Spomenuta je u pomenutom narodnom predanju o poseti Svetog Save ovom kraju, njegovom razgovoru sa čobaninom i nastanku manastira Klisura. Prema istom, Crkva Svetog Nikole u Brekovu nastala je pre ovog manastira. Ipak, većina istraživača smatra da je nastala u periodu od 1575. do 1625. godine.
U pitanju je manja jednobrodna građevina, izduženog pravougaonog oblika sa polukružnom apsidom. Kao materijal korišćeni su lomljeni kamen i siga. Dvoslivni krov nadvišen je kupolom velikog prečnika, bez kubičnog postolja, koja je pokrivena krovom od šindre.
Kada se govori o podeli unutrašnjeg prostora, istaknuta je samo plitkim vertikalnim ispustom koji se nalazi na prelazu naosa u pripratu i drugačijom visinom krovnog pokrivača - krov istočnog traveja naosa izdignut je u odnosu na svodove oltarskog prostora i ostatka građevine.
U centralnom delu crkvene porte ističe se spomenik Aleksandru I Karađorđeviću, u obliku obeliska koji je nadvišen krstom. Podignut je 1940. godine u znak zahvalnosti Ujedinitelju, međutim pri uspostavljanju partizanske vlasti, šest godina kasnije, potpuno je uništen. Obnovljen je tek krajem 20. veka, tačnije, 1997. godine. Iznad slike kralja Aleksandra Ujedinitelja nalazi se grb Kraljevine Srbije.
Crkva Svetog Ilije na vrhu srednjovekovnog utvrđenja
Pre nekoliko reči o arhitekturi ove sakralne građevine, važno je napomenuti njenu nadasve nesvakidašnju lokaciju.
Gradina Moravica bila je srednjovekovni grad čiji, danas vidljivi ostaci, datiraju iz perioda od 9. do 14. veka. Tokom tih vekova bila je vojno središte župe Moravica. Međutim, arheološka istraživanja pokazuju da je ovo područje bilo naseljeno još od praistorije. Gradina Moravica udaljena je 10 kilometara od centra Arilja. Ovaj srednjovekovni grad imao je važan strateški položaj, jer u potpunosti zatvara prostor između ravnih i prostranih delova doline Moravice, prema Arilju na severu i Ivanjici na jugoistoku, u potpunosti kontrolišući jedinu moguću komunikaciju. Na važnost njenog položaja ukazuje i bitka na Trešnjevici, iz Prvog srpskog ustanka, koja se odigrala 1806. godine gotovo na ulazu u tvrđavu, svega nekoliko stotina metara istočno.
Gradina Moravica ima nepravilno izduženu osnovu dimenzija 28x93 m. Najviša tačka utvrđenja je na 653 m, gde se danas nalazi zvonik Crkve Svetog Ilije, koja je poznata kao hajdučka crkva. Ranije je, na prostoru gde se danas nalazi zvonik i krst, bila donžon kula kao poslednja linija odbrane i središnji objekt utvrđenja za boravak župana. Utvrđenje je podeljeno na prostor Gornjeg i Donjeg grada.
Crkva je pravougaone osnove, dimenzija 5x3 m. Podignuta je na manjem, nešto nižem platou Gornjeg grada, skoro nad severnom liticom brda. Gornji grad i prostor sakralne građevine je omeđen bedemom koji je zatvarao istočnu stranu oko crkve, a zatim obuhvatao celu severnu stranu utvrđenja.
Prema istraživanjima, Crkva Svetog Ilije nastala je na temeljima starijeg hrama iz 1811. godine, s tim što je prvobitna sakralna građevina bila nešto duža i sa većim tremom nad malternom površinom.
Gradska galerija - nekada škola danas centar kulture
Kada je o kulturi u Arilju reč, neophodno je spomenuti gradsku galeriju. Ona se nalazi u centru grada, preko puta Crkve Svetog Ahilija, zajedno sa bogato opremljenom bibliotekom čiji fond iznosi nekoliko desetina hiljada knjiga. Građevina je podignuta u drugom kvartalu 19. veka, tačnije 1834. godine i njena prvobitna namena je bila osnovnoškolska, čemu je i služila do izbijanja rata. Zgradu je koristio i Republički zavod za zaštitu spomenika kulture koji ju je obnovio, a od 1977. godine postala je gradska galerija. U njoj se tako već godinama realizuju programi kroz izlagačku delatnost umetničkih dela i predmeta arheološke i muzejske vrednosti.
Inače, ona spada u najstarije sačuvane zgrade iz 19. veka u čitavom užičkom kraju.
Kuća akademskog slikara Ljubivoja Jovanovića- „ariljski dvorac"
Na uzvišenju iznad reke Veliki Rzav, na takozvanoj Stojića steni, nalazi se kuća akademskog slikara Ljubivoja Jovanovića, koja je po mnogo čemu interesantno zdanje. Ovaj dvorac, sazidao je bez pomoći arhitekte i bez projekta, sa kupolom u vizantijskom stilu i gotičkom kulom, krovovima pokrivenim pločama grafitnog porekla.
Građevina predstavlja njegovih ruku delo, jer je ovaj akademski slikar sam dovlačio stari, kvalitetni kamen, od kojeg je takođe sam ugradio oko 100 kubnih metara.
Za ovo zdanje turisti neretko misle da je bogomolja, i to zbog šiljatih kula i specifične kupole. U njega se ulazi kroz kamenu kapiju sa velikim drvenim vratima. Unutrašnji prostor je oslonjen na osam starogrčkih stubova, unutrašnje prostorije su adaptirane i prilagođene stanovanju i slikarskom ateljeu.
Hotel Mlinarev san - raj za zaljubljenike u prirodu i aktivan odmor
Mlinarev san je hotel udaljen je od centra Arilja samo dva kilometara pešačkom stazom. Nalazi se nedaleko od uređenih plaža na obali reke Rzav, te posetioci imaju očaravajući pogled na reku i okolne šumovite krajolike.
Ima interesantnu arhitekturu i proteže se na 2 400 kvadratnih metara. Projektovao ga je naš čuveni arhitekta Mihailo Mitrović. Predstavlja pogodno mesto za aktivan odmor, rekreaciju, pripreme sportista. Svim ljubiteljima pešačenja i planinarenja na raspolaganju su uređene staze i predeli netaknute prirode, a oni kojima je potrebno „punjenje baterija" i odmor od užurbane svakodnevice, to mogu da učine na nekom od izletišta.
Smeštajni kapaciteti podrazumevaju 15 standardnih dvokrevetnih soba, 17 superior i 3 luksuzne sobe, maksimalnog kapaciteta 75 gostiju.
Na mestu vodenice i stare kafane izgrađen je nov restoran jedinstvene i nesvakidašnje arhitekture, čije se terase nadnose nad Rzavom. Uz restoran u kojem su gostima na raspolaganju jela nacionalne i internacionalne kuhinje, nalazi se kompleks sa sobama i kongresnom salom u bioskopskoj postavci sa 150 sedećih mesta.
Sokolski dom - svedok međuratnog perioda
Ova građevina svedok je jednog vremena u kojem je sokolski pokret imao značajan uticaj na kulturni, sportski i politički život jugoslovenskih naroda između dva svetska rata. Sokolsko društvo otpočelo je akciju prikupljanja sredstava za izgradnju doma 1934. godine, pa je objekt stavljen pod krov tri godine kasnije.
Tokom jednog vremenskog perioda tu je bila smeštena Gradska biblioteka, a danas je tu bioskop koji na istoj lokaciji postoji i radi u kontinuitetu više od šest decenija, što je retkost u našoj zemlji. Bioskop ima 194 sedišta.
Osim za filmske projekcije, prostor se koristi za održavanje koncerata, različitih vrsta priredbi, književnih večeri, seminara, pozorišnih predstava i ostalih manifestacija koje organizuje biblioteka Dobrilo Nenadić.
Kuća narodnog heroja Stevana Čolovića - spomenik NOB-a
Ova građevina predstavlja značajan spomenik NOB-a, budući da je u njoj stanovao i ilegalno radio narodni heroj Stevan Čolović. U rodnoj kući Čolovića u Radobuđi, selu u opštini Arilje, tokom 1941. godine bio je stacioniran štab partizanskog odreda ovog kraja. Tu su održavani brojni sastanci, pa je 1941. godine tako održan i prvi sastanak Ariljske partizanske čete. U kući su sastavljani i prvi pisani dokumenti ustanka, pa je ona predstavljala središte okupljanja i organizovanja naroda za borbu protiv okupatora.
Danas se u rodnoj kući Čolovića nalazi Memorijalni muzej narodnog ustanka sreza Ariljskog, otvoren 22. avgusta 1981. godine, četiri decenije od prvog oslobođenja Arilja od žandarma koji su služili okupatoru.
Oružje, uniforma i drugi predmeti Stevana Čolovića vraćaju posetioce u period narodno-oslobodilačke borbe.
Priču o Arilju počeli smo „crvenim zlatom“ i tekstilom, proizvodima koji se danas vezuju za opštinu Arilje i koji su važni činioci ne samo lokalne, već i nacionalne ekonomije. Međutim, ako bismo se tu zaustavili propustili bismo neverovatno bogatstvo sakralnih građevina koje datiraju iz srednjeg veka, ali i druge znamenitosti koje svedoče o istoriji, kulturi i umetnosti ovog kraja.