Opština Odžaci - viševekovna multikulturalnost prikazana kroz arhitekturu

^{Tekst: Tanja Prolić}

Opština Odžaci nalazi se u zapadnom delu Bačke, na levoj obali Dunava, u dužini od 9,5 km. Teritorijalno pripada Zapadnobačkom okrugu, a okružena je opštinama Apatin, Sombor, Kula, Vrbas, Bačka Palanka, Bač dok se na Dunavu graniči sa Republikom Hrvatskom. Opštinski centar, naselje Odžaci, nalazi se u središtu teritorije dok su ostala naselja, njih osam, zrakasto raspoređeni oko opštinskog centra. 

Područje opštine Odžaci naseljeno je još od praistorijskog perioda, a u nešto skorijoj prošlosti ovde su se smenjivale razne države, carstva i kraljevine. Svako vreme je ostavilo svoje upečatljive tragove - ovde se mogu videti brojni primeri tradicionalne arhitekture - od malih paorskih kuća, koje su sve do polovine 20. veka bile pokrivane trščanim krovovima, pa do velelepnih kuća sa raskošno obrađenim fasadama. Obilazak kulturnog nasleđa skrivenog u sakralnim građevinama, lokalnim etno-kućama i građevinama u stilu secesije, otkriva vrednu baštinu koja je pomno čuvana vekovima unazad. 

Pored vrednog kulturnog nasleđa, posetioci mogu uživati u zelenim predelima - na teritoriji opštine Odžaci nalaze se vredna staništa i bogatstvo flore i faune, a boravak na obali reke pruža predah od užurbane svakodnevice i stresa.  

Opština Odžaci će vam omogućiti da upoznate njenu viševekovnu multikulturalnost na različite načine - možete probati izvrsni mađarski riblji paprikaš u Bogojevu, naselju ove opštine, zaviriti u slovačku škrinju etno-kuće u Laliću, ali i upoznati s umetničkim delima srpskih i nemačkih crkava širom opštine. Evo nekoliko predloga:

Etno-kuće koje oslikavaju tradiciju i običaje

Etno-kuća u Bogojevu svoje posetioce vraća kroz vreme i omogućava im da zamisle svakodnevicu ljudi na ovim prostorima pre jednog veka. U tipično tradicionalnoj kući za ovo podneblje, zabatom okrenutoj prema ulici i sa zeleno ofarbanom drvenarijom, prikazan je život iz vremena od pre sto i više godina.

U prostorije kuće se ulazi iz „ganga“, trema ili otvorenog hodnika, koji je sačuvan u potpuno izvornom obliku. Za posete su uređene prednja ili takozvane čista soba i kuhinja. 

Zahvaljujući dve originalne paorske peći, koje verovatno datiraju iz vremena izgradnje kuće, posetioci lako mogu da zamisle život u vremenu hladnih panonskih zima pod snegom pre jednog veka, kada su se ukućani okupljali na ovom malom mestu. 

Kada je reč o kuhinji, ona je bogato opremljena nameštajem, tkaninama, poput stolnjaka, i dekorativnim zidnim tanjirima, koji predstavljaju ručni rad. Naročita dragocenost jeste stolica elegantnog naslona u obliku violine, pa je zbog ovog poređenja prepoznata upravo pod tim nazivom.

Za uređenje etno kuće u Bogojevu najviše je zaslužno Mađarsko kulturno-umetničko društvo „Aranj Janoš“, koje deluje na polju očuvanja kulturne baštine lokalne zajednice u ovom selu. 

Etno-kuća u Deronjama jeste mesto gde se podjednako može videti i doživeti kulturno nasleđe autohtone srpske zajednice iz Bačke i one koja je kolonizacijom naseljena nakon Drugog svetskog rata.

Izložbene sobe se nalaze u zgradi nekadašnjeg župnog dvora (parohijskog doma), odmah pored katoličke Crkve Svetog Josipa. Imajući u vidu značaj ovog objekta, koji je star više od dvesta godina, prepoznata je uloga etno-kuće i u očuvanju ove istorijski važne zgrade. Najznačajniju ulogu u njenom otvaranju i uređenju imale su članice udruženja žena „Zlatne niti” iz ovog sela.  

Prostorije imaju originalne kaljeve peći, a u svakoj su uređene drugačije tematske celine, poput onih koje prikazuju srpsku ili nemačku kulturu stanovanja u Deronjama. Unutrašnjost obiluje eksponatima, od kojih su neki stari i više od jednog veka. U ormanima se nalaze narodne nošnje i ručni radovi, dok se na krevetima, u duhu tradicije, nalaze slamarice. Tu se posebno ističe i razboj za tkanje, vreteno za navijanje kudelje i lana kao i predmet za pranje veša izrađen od drveta.

Na staroj peći u kuhinji još uvek se sprema ručak u vreme seoskih manifestacija. Krofnijada, koja se održava zajedno sa manifestacijom „Tambura u srcu Deronja”, okuplja veliki broj meštana i posetilaca.

Etno-kuća u Laliću svojom postavkom posetiocima nudi mogućnost da se upoznaju s jedinstvenim koloritom slovačke tradicije, primetnim na narodnoj nošnji, posteljini, pokućstvu i zidnom moleraju.

Etno-kuću u Laliću je uredilo lokalno Udruženje žena „Majčino srce“. Svečano je otvorena 2. avgusta 2007. godine.

Na kaučima, koji su nekada bili raspoređeni u „čistoj sobi“, može se videti pažljivo složena i uštirkana posteljina, dok su u kredencima poređane brojne tkanine upotrebljavane u razne svrhe. Takođe tu su i retke arhivske fotografije i komadi narodne nošnje, zajedno sa prepoznatljivim vencem, koji su Slovakinje stavljale na glavu tokom ceremonije venčanja.

Jedna dragocenost se naročito ističe, kako u muzeološkom, tako i u emotivnom smislu, a to je dizalica za kolski točak. Taj predmet je, prema tvrdnjama žitelja, jedini sačuvani iz prapostojbine, koja se nalazi na teritoriji današnje Slovačke. Odatle su Slovaci opštine Odžaci došli sredinom 18. veka.

Srpsko-nemačka etno-kuća u Ratkovu posetiocima prikazuje dvovekovni suživot Srba i Nemaca u nekadašnjem Parabuću. Svečano je otvorena u avgustu 2012. godine.

Izložbene sobe se nalaze u župnom dvoru, u samom centru Ratkova. U prvoj i centralnoj prostoriji je izložena svakodnevna i svečana nošnja parabućkih Nemaca, a tu postavku su opremili njihovi potomci koji danas žive u gradu Bad Šenborn u Baden Virtembergu. Ovde se mogu videti i komadi autentičnog nameštaja i tkanine, pre svega posteljine, kojima su se opremale prostorije nekadašnjih domaćinstava.

U drugoj prostoriji su prikazani najrazličitiji eksponati iz zbirke alata, oruđa i tehničkog pokućstva. Među njima je i jedan od najzastupljenijih alata u privrednom životu 18. i 19. veka na širem prostoru zapadne Bačke - lomilica za kudelju. 

U srpskoj sobi je izložena etnografska baština parabućkih Srba, prvenstveno nameštaj, posteljina i nošnja. Četvrta prostorija je posvećena verskom životu, a među značajnim eksponatima je i tabernakul ili deo starog oltara iz Crkve Svetog Ivana Nepomuka u ovom selu. 

Sakralne građevine kao vredne riznice duhovnosti i umetnosti

Srpska pravoslavna crkva u Ratkovu predstavlja dokaz viševekovnog prisustva srpske zajednice u ovom selu, a podignuta je u 18. veku, tačnije 1775. godine. Zaštićena je kao kulturno dobro od velikog značaja.

Unutrašnjost je izdeljena na tri nejednaka traveja, nadvišena bačvastim svodom ojačanim lucima na konzolama. Nad zapadnim travejem uzdiže se galerija. Duboka apsida uža je od naosa i spolja petostrano rešena. Na bočnim fasadama je sistemom dubokih slepih niša ponovljen unutrašnji prostorni raspored. Visoka oltarska pregrada razvijenog ikonografskog programa predstavlja jedno od poslednjih slikarskih ostvarenja Jakova Orfelina. Oslikavanje ikonostasa sa 38 ikona završio je 1792. u uzdržanom baroknom maniru umirenih formi, mekog crteža i rokajno rasvetljenog kolorita.

Na centralnim dverima se nalazi scena Blagovesti, raspoređena na dve ikone: Arhangel Gavrilo (na severnom krilu) i Bogorodica (na južnom krilu). Najveća i u samom središtu Orfelinovog izuzetnog dela je ikona Sveta Trojica sa Svetim Đorđem i Arhangelom Mihailom.

Crkva Svetog Mihovila jeste katolička crkva koja je zaštićena kao spomenik kulture. Otvaranjem njenih glavnih vrata posetioci i ljubitelji kulturnog nasleđa istinski mogu uživati u jednoj od najvrednijih riznica umetnosti u ovom delu Vojvodine. Današnja crkva, reprezentativna monumentalna građevina sa plitkim transeptom, podignuta je 1821. na mestu starije bogomolje. Ovu građevinu koja dominira centrom mesta, a posebno zbog 53 metra visokog centralnog zvonika sa barokno dekorisanom kapom, sagradili su pripadnici nemačke zajednice.

Prozračan i sunčan dan može da razvije izuzetnu slikovitost crkvenih vitraža, postavljenih na bočnim zidovima, u apsidi i ostalim delovima crkve. Prema sačuvanoj arhivskoj građi, oni datiraju iz 1910. godine, a izašli su iz ateljea za izradu vitraža čuvenog umetnika Valtera Gide iz Budimpešte. Vitraži su koloritni, a umetnički kvalitet ove celine se ogleda i u fizionomiji lica koja nose lični izraz. Svi svetitelji imaju raznobojnu i bogato prikazanu odeću. Naročit istorijski značaj ovih dela ogleda se u natpisima imena darodavaca, koji se nalaze ispod ili iznad kompozicija, što je svedočanstvo o uglednim porodicama i građanima Odžaka sa početka 20. veka.

Obilno korišćeni motivi grčke i egipatske ornamentike daju građevini obeležje istoricizma. Unutrašnjost svetilišta i bočnih prostorija uz njega - hor, oltari i predikaonica - arhitektonski i skulptorski su raskošno obrađeni. Pored slobodnih skulptura, uz svetilište su izvedene bojene i pozlaćene reljefne predstave u drvetu na predikaonici i na balkonu hora. 

Secesija i novi momenti kulturnog života

Vila Ertl je sagrađena početkom 20. veka kao porodična vila Johana Ertla, vlasnik fabrike kanapa i užarije. Johan Ertl se smatra jednom od najznačajnijih ličnosti koje su živele u Odžacima. U zgradi se danas nalazi Tehnička škola.

Njena razigrana fasada nosi snažne odlike mađarske varijante secesije. Zabat ima prepoznatljivo zatalasane ivice tipične i za mnoga druga secesijska ostvarenja, dok u gornjem delu ceo prizor ukrašava i srcoliki motiv. Iako nema pisanih tragova, na osnovu sličnosti sa pojedinim zgradama u Subotici i Segedinu, projekt građevine se može pripisati slavnom Ferencu Rajhlu.

Vila Rauš, podignuta je u elegantnoj kombinaciji secesije i neobidermajer stila, za imućnog Alfreda Rauša. Njenu fasadu karakteriše kombinacija geometrijske i stilizovane floralne dekoracije, posebno prefinjenih linija. Vilu Rauš je naknadno kupila porodica Ris, poznata po trgovini kudeljom, a s obzirom na to da su i Raušovi bili u tom poslu, može se zaključiti da je ova vila direktan plod unosnog posla od koga su Odžaci živeli.

Ukoliko tražite destinaciju koja će vam omogućiti da upoznate različite kulture, tradiciju i istoriju, neka vaš izbor padne na opštinu Odžaci. Pored bogatog kulturnog nasleđa, možete uživati i u prirodnim predelima ove opštine koja vas neće ostaviti ravnodušnim.