Upoznajemo Požegu - grad sa najlepšim trgom u Srbiji!

^{Tekst: Tanja Prolić}

Opština Požega nalazi se u prostranoj i osunčanoj kotlini u kojoj se granaju donji tokovi Skrapeža, Moravice i Đetinje od kojih nastaje Zapadna Morava. Najniža zona naselja, aluvijalna ravan, zatvorena je sa severa Maljenom, sa istoka masivima Ovčara i Kablara, sa juga Blagajom i sa zapada blagim padinama Trešnjice. 

Premda se prvi pisani pomen Požege nalazi u Defteru iz 1476. godine, istorija ovog kraja seže u daleku prošlost. Najstarije otkrivene naseobine ovog kraja potiču iz srednjeg neolita (mlađeg kamenog doba), oko 2600 godine pre nove ere. Ovaj kraj imao je važnu ulogu u rimskom periodu - za vreme vladavine cara Hadrijana, oko 150. godine nove ere, u neposrednoj blizini današnje Požege (selo Visibaba), Rimljani podižu značajan grad, poznat pod imenom Municipium Malvesatium, koji je bio upravno sedište jedne šire oblasti. Podelom Rimskog carstva na istočni i na zapadni deo, ovi krajevi su pripali Istočnom rimskom carstvu (Vizantiji), a u 7. veku naseljavaju ih naši preci, stari Sloveni. Tokom prvih stoleća srednjeg veka nema pisanih pomena o ovim krajevima, sve do vladavine rodonačelnika loze Nemanjića, Stefana Nemanje, kada se pominju u Studeničkoj povelji 1196. godine. 

Knez Miloš Obrenović je 1832. godine naredio početak preobražaja Požege u varošicu. Za to je angažovao Lazara Zubana, sekretara kneževe kancelarije, koji je trebao da napravi urbanistički plan Požege. Mesto je dobilo kružni trg sa pijacom, oko koga su dalje bile raspoređene trgovačke radnje, kafane, zanatske radionice i privatne kuće sa baštama i voćnjacima na okućnicama. Placevi za novogradnju su isparcelisani duž ukrštenih puteva, pravcem istok-zapad i sever-jug.

A da li ste znali da je upravo na teritoriji ove opštine rođen vođa Drugog srpskog ustanka i veliki vladar Srbije iz 19. veka, knez Miloš Obrenović? Knez je rođen u selu Gornja Dobrinja koje pripada ovoj opštini. 

Još jedan zanimljiv podatak. Nedaleko od samog centra grada Požega nalazi se Odeljenje beogradskog Železničkog muzeja, koje svojom postavkom predstavlja “raj” za sve ljubitelje vozova i šina. 

Kružni trg - glavno obeležje Požege

Kao što je gorenavedeno, knez Miloš Obrenović je davne 1832. godine naložio Lazaru Zubanu “državnom indžineru” da preobrazi Požegu u varošicu odnosno da pored reke Skrapež formira naselje. Zuban je u prostranoj ravnici pobio kolac i za njega vezao dug konopac, pa njegovim krajevima “ošestario” krug.  Tako je povlačenjem transverzala u centru, na mestu ukrštanja glavnih ulica, nastao kružni trg koji je postao i ostao simbol grada Požege. Oko njega su nicale kuće, kafane, mehane, dućani, a sam centar krasila je spomen - česma oslobodiocima, okružena cvećem i zelenilom.

I sada, skoro dva veka kasnije, kružni trg je glavno obeležje ovog grada, zajedno sa očaravajućom spomen-česmom od belog kamena podignutom u slavu palih boraca za oslobođenje i ujedinjenje Srbije 1912.-1918. godine. Česma ima oblik četvorostrane zarubljene piramide, a njen gornji deo je završen profilisanim vencem i plastično urađenim grbom Kraljevine Srbije. Lula česme okrenuta je prema trgu i ispred nje se nalazi kameno korito. Prostor oko iste popločan je sa osam kamenih ploča a postavljene su tako da svojim ivicama čine kružnu površinu sa česmom u sredini. Okolo je ograda sa valjkastim stubićima između kojih je razapet lanac.

Kružni trg u Požegi je 2012. godine dobio moderniji izgled - prema projektu sugrađanke Dragane Stefanović u krug kneževog arhitekte Lazara Zubana smeštene su tri fontane sa rasvetom u boji, dva amfiteatra, letnja pozornica namenjena raznim manifestacijama, kružna promenada i puno zelenila koje okružuje popločan trg. Trg je osvojio nagradu za najuspešnije arhitektonsko delo, a proglašen je i za najlepši trg u Srbiji. 

Upravo se na ovom mestu održavaju brojne muzičke i kulturne manifestacije, a trg najviše zaživi tokom letnjeg perioda kad sve “vrvi” od ljudi, što meštana što turista.

Velika humka - vredan praistorijski arheološki lokalitet

U pitanju je arheološki lokalitet koji se nalazi u dolini reke Moravice, u atarima sela Pilatovići i Prilipac, nedaleko od Požege. Njegov nastanak je vezan za kraj 4. i početak 5 veka p.n.e. Nalazište sačinjava praistorijska nekropola iz starijeg gvozdenog doba u čijem središtu se nalazi velika kneževska grobnica. U njoj su pronađeni egipatski skarabej, uz spaljene ostatke kneza, potom raskošni zlatni nakit, astragalni pojas i ukrasi sa odeće, kao i bronzano posuđe, za koje se smatra da je najverovatnije grčkog porekla, a koje je bilo ritualnog karaktera.

Velika humka nalazi se pod zaštitom države, kao arheološko nalazište od izuzetnog značaja.

Za sve ljubitelje arheologije i istorije malo detaljnija priča - U toku rekognosciranja ovog terena nakon Drugog svetskog rata, otkrivena je velika praistorijska nekropola od 17 tumula, sa više grobnih humki, koja se vezuje za period starijeg gvozdenog doba. Na lokalitetu Trnjaci istražena je 1977/78. humka velikih razmera, koja spada u grupu kneževskih grobova. Grobovi su građeni od slaganog kamena, sa perifernim kamenim vencem, spalištem i žrtvenom konstrukcijom u samoj humci. U centru se nalazila grobnica elipsastog oblika, građena od krupnijeg rečnog kamena, u koju su bili položeni kremirani ostaci pokojnika muškog pola, verovatno kneza. Egipatski skarabej, koji je simbolično postavljen pored gomilice sagorelih kostiju, upućuje na postojanje trgovačkih veza među društvenim zajednicama toga istorijskog razdoblja. U užoj centralnoj zoni, na višem nivou od muškog, otkriven je ženski grob sa bogatim grobnim inventarom koji podrazumeva raskošni zlatni nakit, ukrase sa odeće, astragalni pojas. 

Odeljenje beogradskog Železničkog muzeja - “raj” za sve ljubitelje vozova

Svi ljubitelji železnice ne bi trebalo da propuste zanimljivu postavku odeljenja beogradskog Železničkog muzeja, koje se nalazi nadomak nove železničke stanice, na kilometar od centra Požege. Počelo je sa radom krajem prošlog veka, 12. aprila 1990. godine, a od ideje o otvaranju odeljenja pa do njenog sprovođenja proteklo je punih deset godina. Inicijator je bio Stojan Stamatović, koji je svoj radni vek proveo na železnici, radeći kao skretničar, manevrista, kondukter, otpravnik vozova, šef stare i nove železničke stanice u Požegi.

Na uređenoj površini od oko 1,5 hektara nalazi se više od 500 originalnih eksponata uzanog koloseka, koji predstavljaju deo istorijskog i tehničkog razvoja srpskih, ali i pruga bivših jugoslovenskih republika. Tu su postavljena četiri stanična koloseka ukupne dužine 645 metara, signalno-sigurnosna sredstva i uređaji, okretnica i kolska vaga. Od staničnih objekata u Odeljenju se nalazi robni magacin sa utovarnom rampom i stanična zgrada uzanih pruga. Stanična zgrada ima originalan enterijer a sagrađena je po uzoru na stanicu u Preljini kod Čačka. Sastoji se od čekaonice, kancelarije otpravnika vozova i kancelarije šefa stanice.

U stalnoj postavci Odeljenja uzanih pruga u Požegi nalaze se specijalna železnička vozila: snežna radilica, dresina pumpalica i tri nožne dresine, kao i snežno grotlo sa lokomotive serije JDŽ/JŽ 83-173, kolica sa mehanizmom i sajlom za hladno povlačenje lokomotiva, pružna radnička kolica, mehanizam za savijanje šina i dva vodonapojnika. Od ostalih eksponata u stalnoj postavci su: brojni alati (uglavnom ručne izrade), razne dizalice, telefoni, stanični satovi, delovi staničnog nameštaja...

U ovom Odeljenju uzanih pruga beogradskog Železničkog muzeja izloženo je osam parnih lokomotiva. Najznačajniji eksponat je lokomotiva Rama iz 1873. godine, proizvedena u nemačkoj firmi “Kraus”. Ona je trenutno jedina lokomotiva u voznom stanju.  Smatra se da je dovukla prvi svečani voz u Sarajevo 5. oktobra 1882. godine, kada je puštena u saobraćaj pruga Zenica - Sarajevo. Tu je i prva lokomotiva proizvedena na Balkanu. Nastala je u ložionici rudnika “Majdanpek” 1882. godine gde je i provela radni vek. Nazvana je u čast kralja Milana Obrenovića. Takođe, ovde je i kolomotiva Kostolac, proizvedena 1916. u fabrici “Baldwin Lokomotove Work” u Filadelfiji. Konstruisana je za kolosek 0,6 metra za francusku armiju, a korišćena je na prugama Solunskog fronta za potrebe Druge srpske armije, u Prvom svetskom ratu. Tu su i salon kola Franca Jozefa I, austrougarskog prestolonaslednika iz 1887. godine i putnička kola IV razreda iz 1887. godine.

Spomen kompleks u Gornjoj Dobrinji - zadužbine kneza Miloša

Gornja Dobrinja rodno je mesto čuvenog kneza Miloša Obrenovića. U ovom selu, koje se nalazi na 20 kilometara od Požege, nalazi se kompleks koji se sastoji od crkve posvećene Svetim apostolima Petru i Pavlu, drvenog čardaka sa spomen česmom i impresivnog spomenika u bronzi, na prostranom platou sa amfiteatrom i prilaznim kamenim stepeništem.

Crkvu svetih apostola Petra i Pavla knez Miloš je sagradio 1822. godine kao zadužbinu svome ocu Teodoru. Podignuta je na mestu crkve brvnare, koja se u tursko vreme pominje kao metoh manastira Nikolja. U pitanju je jednobrodna građevina sa spolja poligonalnom a iznutra polukružnom oltarskom apsidom, naosom podeljenim na dva traveja i pripratom. Skromnu fasadnu dekoraciju čine prislonjeni pilastri na podužnim zidovima i kameni profilisani okvir glavnog ulaza na zapadnoj fasadi. Za glavne građevinske radove angažovan je Todor Petrović iz okoline Požarevca. Građena je od tesanog kamena iz okruženja a sakralni predmeti i ukrasi skromni su, ali napravljeni da dugo traju i služe nameni. Sačuvan je srebrni putir, dar kneza Miloša, neke vredne ikone i crkveni letopis, u kome je zauvek ostao ispisan značajan period srpske istorije. Na zvoniku, smeštenom jugozapadno od crkve, izvršena je opsežna obnova 1870. Uz samu bogomolju, kraj groba oca kneza Miloša, obeleženog ležećom pločom sa natpisom, nalazi se nekoliko pojedinačnih i dva zajednička spomenika poginulim u ratovima za oslobođenje Srbije. 

Čardak sa česmom datira iz 1860. godine i značajan je spomenik narodnog graditeljstva. Podignut je od drvene, hrastove talpe, građen kao jednospratna zgrada sa strmim piramidalnim krovom, pokrivenim šindrom.

U donjem, severnom delu čardaka, napravljena je divna, kamena česma sa pitkom, izvorskom vodom. I njega je, baš kao i crkvu, knez zadužbinski posvetio svome ocu Teodoru.
Umetničku celinu spomen kompleksa zaokružuje monumentalni spomenik knezu Milošu Obrenoviću, podignut povodom obeležavanja 175 godina od Drugog srpskog ustanka. Spomenik je rad akademskog vajara Miroslava Protića iz Gornje Dobrinje. Ovaj spomenik, sa amfiteatrom i prilaznim stepeništem, jedan je od lepših i istorijski značajnih na prostoru čitave zapadne Srbije. 

Crkva Presvete Bogorodice u Prilipcu - verski i kulturni centar Požege

Sagrađena je u srednjem veku, 1374. godine, u neposrednoj blizini rimske nekropole. Nalazi se u selu Prilipcu, koje je udaljeno šest kilometara od Požege. Zadužbina je kneza Lazara Hrebeljanovića koji ju je podigao u znak zahvalnosti Bogu zbog pobede nad županom Nikolom Altomanovićem.

Na istočnom delu nalazi se polukružna oltarska apsida, a na zapadu je lepo dekorisan portal iz 1848, delo čuvenog dragačevskog klesara Radosava Čikiriza. Centralni prostor nadvisuje kupola sa fasadom ukrašenom vencem profilisanih arkadica.

Tokom svog postojanja crkva je tri puta rušena i obnavljana. Sadašnji ikonostas je uradio Janko Mihailović Moler. Od 1995. godine u porti crkve se održava međunarodna slikarska kolonija, tako da je crkva u Prilipcu pored verskog, istovremeno i važan kulturni centar opštine Požega. Naime, u prostoru galerija, koje su sastavni deo ovog kompleksa, već 26 godina održava se umetnička kolonija gde se okupljaju značajna imena iz sveta umetnosti. Oni inspirisani prirodom i ljudima ovog mesta stvaraju nova umetnička dela. Tako su i nastale tri galerije gde su izložena dela nastala tokom trajanja umetničke  kolonije. 

Crkva brvnara u Gorobilju - jedna od najstarijih u Srbiji

Ova crkva, koja je jedna od najstarijih i najmanjih u našoj zemlji, podignuta je u 18. veku, tačnije 1705. godine, nakon Velike seobe Srba. Posvećena je rođenju Svetog Jovana Krstitelja.

Da bi ispunili svoje verske potrebe, a istovremeno udovoljili turskim zahtevima u vezi sa veličinom sakralnog objekta, stanovništvo ju je izgradilo od drvenih elemenata, neizdignutu od zemlje, sa niskim ulaznim vratima. Prema verovanju, crkva je iz bezbednosnih razloga preseljena iz zaseoka Slatina, gde je prvobitno sagrađena, u zaseok Počeča, gde se danas nalazi. Ikonostas su 1833. godine oslikali gorepomenuti Janko Mihailović Moler i njegov sin.  Žrtvenik - jedini sačuvani rimski spomenik u Gorobilju, se nalazi u crkvenoj porti.

Pored navedenih, tu su i druge znamenitosti koje ne biste trebali da propustite prilikom posete opštini Požega: manastir sv. Đorđa u Godoviku sagrađen u 13.veku, crkvu sv. cara Konstantina i carice Jelene u samom gradskom jezgru, a svi ljubitelji prirode i aktivnog odmora ne bi trebali da propuste Tometino polje, svojevrsnu vazdušnu banju sa najvećom koncentracijom ozona u širem okruženju.