Upoznajemo Zaječar - istorijski dragulj Timočke krajine

^{Tekst: Tanja Prolić}

Grad Zaječar se nalazi na samom istoku naše zemlje i predstavlja geografski, administrativni, privredni, politički i kulturni centar opštine i Zaječarskog okruga. Nalazi se u Zaječarskoj kotlini, u neposrednoj blizini granice sa Bugarskom, u međurečju i na sastavcima Crnog i Belog Timoka. 

Grad Zaječar može se pohvaliti netaknutom prirodom i izvorima termalnih voda - na samo 11 kilometara udaljenosti nalazi se čuvena Gamzigradska banja. Nedaleko od Zaječara nalazi se Rgotsko jezero za koje se kaže da je najčistije u Evropi, sa temperaturom vode od 25 - 26 stepeni i dubinom 40 metara.

Na samo 11 kilometara udaljenosti od Zaječara nalaze se ostaci čuvene rimske palate Felix Romuliane, koja je građena krajem 3. i početkom 4. veka n.e. od strane rimskog imperatora Gaja Galerija Valerija Maksimijana. Zbog svojih posebnosti: arhitektonskih obeležja, lepote i kvaliteta sačuvanih predmeta, podnih mozaika i skulptura, Felix Romuliana je 2007. godine upisana na UNESCO-vu listu svetske kulturne baštine. Ovo arheološko nalazište nadomak Zaječara predstavlja jedan od najbolje sačuvanih rimskih spomenika u Srbiji.

Pored navedene kasnoantičke rimske palate, izdvajamo i sledećih pet znamenitosti:

Rajkovićeva i Stajkovićeva palata - zaostavština moćnog dvojca

Ova građevina je sagrađena 1927. godine kao najviša zgrada za stanovanje u Zaječaru.

Stevan Rajković bio je čuveni zaječarski industrijalac koji je pred Prvi svetski rat 1914. godine deo stečenog bogatstva rešio da investira u industriju, te je započeo izgradnju velikog i tada modernog industrijskog mlina u Zaječaru. Godine 1922. stupa u partnerstvo sa Nikolom Stajkovićem, trgovcem žitaricama sa velikim kapitalom. Mlin je završen dve godine kasnije i odmah je počeo sa radom, a dvojac Rajković - Stajković je osnovao i svoju banku, Generalnu banku Rajković i Stajković A.D. Stečenu dobit od mlina i banke investirali su u razne nekretnine, u krugu samog mlina sagradili su impresivnu poslovnu zgradu, koja se i danas može videti u krugu nekadašnje Farbrike porcelana, dok su u centru Zaječara izgradili višespratnu stambenu zgradu sa lokalima u prizemlju, Zaječarcima poznatu kao „Palata Rajkovića i Stajkovića“. Posle Drugog svetskog rata nacionalizovana je. 

Građevina se sastoji od prizemlja u kome se nalaze lokali, tri sprata koja služe kao stambeni prostori i krovne terase zaštićene balustradom. Fasada zgrade organizovana je simetrično počev od poligonalnog erkera koji se prostire na dva sprata. Na trećem spratu su tri luka a arkade su odvojene stubovima. Sa obe strane arkada nalaze se prozori uokvreni figurama Atlantiđana. Centralnim delom zgrade dominira kupola u obliku krova. 

Osnovna škola „Ljuba Nešić” - mesto odsedanja kralja Aleksandra

Ova osnovna škola je započela sa radom 1951. godine, a nalazi se u zgradi nekadašnje Gimnazije, koja je sagrađena 1892. godine. Građevina predstavlja nepokretno kulturno dobro - spomenik kulture. U temelje zgrade je ugrađena povelja sa potpisima kralja Aleksandra Obrenovića, predsednika vlade Nikole Pašića, ministra prosvete, okružnog načelnika, predsednika opštine, kao i direktora novootvorene gimnazije Mihaila Bobića. Prilikom svoje posete Zaječaru 1893. godine u njoj je odseo kralj Aleksandar Obrenović lično a u njoj je održan i svečani kraljevski prijem.

Škola je osnovana odlukom Narodnog odbora Opštine Zaječar, a proizašla je iz 170 godina starog osnovnog školstva grada Zaječara koje je započeto davne 1830. godine otvaranjem prve osnovne škole u ovom gradu. 

Nosi ime po Ljubomiru Nešiću, narodnom heroju Jugoslavije i učesniku Narodnooslobodilačke borbe (NOB).

Radul - begov konak - spomenik orijentalne arhitekture

Konak se ubraja u najstarije objekte u Zaječaru. Prvi put se u pisanim izvorima pominje davne 1784. godine, u izveštaju austrijskog oficira Pokornog. Međutim, nema pouzdanih podataka o vremenu nastajanja.

Do 1833. godine konak je pripadao turskom begu čije ime nije pribeleženo, a po oslobađanju Timočke krajine od Turaka otkupio ga je tadašnji najbogatiji zaječarski trgovac Radul Gligorijević iz sela Grljana, kasnije poznat kao Radul - beg. 

Radul-begov konak predstavlja spomenik kulture Srbije orijentalne arhitekture koji se nalazi u centru Zaječara i u nadležnosti je Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš.  

Konak je podignut u sistemu bondruka, sa doksatom i tremom. Prostorije u prizemlju zgrade najčešće su služile za zanatske radnje i dućane, a prostorije na spratu, koje su imale asimetričnu osnovu, za stanovanje.

Godine 1976. završena je rekonstrukcija i adaptacija Radul - begovog konaka nakon godinu dana opsežnih radova. Do tada, u njegovom prizemlju su se nalazile kazandžijska, kujundžijska zanatska i obućarska radnja, dok je sprat imao stambenu namenu. Prilikom rekonstrukcije pronađeni su tragovi kovačkog ložišta, te se može naslutiti da je u nekom periodu tu postojala kovačnica. 

Zanimljiv je podatak da je na spratu, pored odaja za boravak i odmor, postojao i hamam (tursko kupatilo), jedan od obaveznih pratećih elemenata stambenih objekata stare turske kuće. 

Danas je konak u sastavu Narodnog muzeja u Zaječaru, gde je na spratu stalna izložbena postavka „Stari Zaječar“koja prezentuje materijalnu i duhovnu kulturu grada 19. i 20. veka dok je u prizemlju prodajna galerija slika, skulptura i proizvoda domaće radinosti i mesto na kome se održavaju likovne izložbe, promocije knjiga i književne večeri. 

Zgrada Istorijskog arhiva Timočke krajine - vila jednog od najbogatijih Zaječaraca

Sagrađena je 1932. godine, po projektu zaječarskog arhitekte P. Đorđevića, kao kuća za stanovanje Milana Savića (1857. - 1947.), jednog od najbogatijih Zaječaraca.

Sama građevina ima izgled luksuzne gradske vile. Gotovo kvadratnog tlocrta, građevina je podignuta usred dvorišta od oko 20 ari, oko 20 m od trase ulice. 

Vrtna ograda je izrađena od metala sa masivnim zidanim stubovima obloženim veštačkim svetlosmeđim kamenom, a u dvorištu, ispred same zgrade, nalazi se česma. Zgrada se sastoji od prizemlja i sprata. Ulaz ima poligonalni trem, kojem se pristupa stepenicama. Krov zgrade je četvorostran. popločan biber crepom a fasade su obložene veštačkim kamenom. Sama vila se na jednoj svojoj strani završava malom zašiljenom kulom što je čini asimetričnom.

Godine 1984. zgrada Istorijskog arhiva Timočke krajine u Zaječaru je proglašena za kulturno dobro - spomenik kulture i u nadležnosti je Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš.

Pored navedenih znamenitosti, grad Zaječar se može pohvaliti i brojim drugim: park šumom Kraljevica - “plućima grada”, manastirom Suvodol, manastirom Svetih apostola Petra i Pavla u Grlištu i dr.