Istorijsko bogatstvo na raskršću triju reka - tura kroz opštinu Požarevac

^{Tekst: Tanja Prolić}

Opština Požarevac prostire se na površini od 491 km2, podrazumeva 25 seoskih i 2 gradska naselja - Požarevac i veliki energetski centar Kostolac. Čak 80 posto ukupne teritorije čini obradivo zemljište, koje predstavlja jedno od najvrednijih bogatstava ovog kraja. 

Požarevac je grad duge istorije i tradicije. Prvi put se pominje u 15. veku, davne 1476. godine u turskim tefterima, a postao je poznat nakon Požarevačkog mira zaključenog 1718. godine između Venecije, Turske i Austrije. Prva škola u Požarevcu, a ujedno i jedna od najstarijih u našoj zemlji, osnovana je u okviru lokalne pravoslavne crkve 1733. godine. Požarevac ipak beleži razvoj dolaskom na vlast knjaza Miloša Obrenovića.

Naziv grada vezan je za legendu koja kaže da je despota Zmaj Ognjena Vuka (Vuk Branković), koji je vladao Slankamenom, napao turski junak Ali - beg (istorijska ličnost iz naroda poznat kao Đerzelez Alija). U dvoboju je turski junak ranjen ali uspeva da se dovuče do rita između Morave i Dunava. Kako bi porazio neprijatelja, despot Vuk je zapalio rit koji je goreo danima. U ritu je izgoreo i Ali - beg, a mesto gde je rit goreo nazvano je Požarevac.

Da li znate da su mnoge državne institucije prvi put osnovane upravo u ovom gradu? U Požarevcu je osnovan prvi nahijski sud u Srbiji davne 1821. godine pod imenom Sovjet požarevački. I prva pilotska škola u našoj zemlji osnovana je 1915. godine baš u Požarevcu. U njoj su se obučavali piloti za potrebe ratnog vazduhoplovstva u Prvom svetskom ratu. 

Mi smo izdvojili nekoliko znamenitosti koje ne biste trebali da propustite u ovom gradu:

Saborna crkva Svetih arhangela Mihaila i Gavrila - bogomolja knjaza Miloša

Ova sakralna građevina jeste jedan od najznačajnijih primera prelaznog stila u arhitekturi obnovljene Srbije i važan je spomenik crkvene kulture u našoj zemlji. Sabornu crkvu je opština Požarevac, na predlog Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Smedereva, proglasila za nepokretno kulturno dobro - spomenik kulture 1990. godine.

Predstavlja glavni i najveći pravoslavni hram u Požarevcu.  

Podignuta je u 19. veku, 1819. godine od strane knjaza Miloša Obrenovića. Ova sakralna građevina je bila saborni hram Srpske pravoslavne crkve u kneževini. Osim toga što je izgradio crkvu, knjaz Miloš je zajedno sa svojom porodicom i uglednim gostima često posećivao i prisustvovao liturgijama koje su se u njoj održavale. Vremenom je sedište Srpske pravoslavne crkve preseljeno u Beograd, a crkva zadržava samo značaj za Požarevac i okolinu. Novi procvat crkva doživljava obnovom Braničevske eparhije 1921. godine sa sedištem u Požarevcu, kada ponovo postaje saborna. 

Saborna crkva Svetih arhangela Mihaila i Gavrila se nalazi u Hajduk Veljkovoj ulici. Osveštao ju je mitropolit beogradski Agatangel 1823. godine.

Prvobitno je izgrađena bez zvonika, ali je on dozidan naknadno 1856. godine, uz zapadnu fasadu hrama. Na zapadnoj strani crkve se nalazi bogato ukrašen portal u srpsko - vizantijskom stilu. Izveden je tesanim kamenom.

Trikonhalne je osnove sa jednom oltarskom i dvema pevničkim apsidama, spolja poligonalnim, a iznutra polukružnim. U prostornom smislu podeljena je na oltarski prostor, naos i pripratu. Zidana je kamenom i opekom, a spolja omalterisana. Arhitektonska plastika u vidu podeonog venca i plitkih pilastera prisutna je samo na zvoniku. 

U oltaru crkve nalazi se sveti presto koji je izrađen u Pešti, isklesan od crvenkastog mermera i uglačan do visokog sjaja.

Na samom ulazu u crkvu, u sklopu kompleksa, nalazi se velelepni Eparhijski dvor, izgrađen između dva svetska rata.

Živopisanje hrama započeli su 1852. godine Milija i Ivan Marković, ali je uz rad na ikonostasu 1870. godine to nastavio Nikola Marković. Ikone na ikonostasu imaju značajnu istorijsku i umetničku vrednost. 

Ikonostas sa dvadeset i pet ikona bogato je rezbaren i pozlaćen. Uz južni zid naosa smešteni su arhijerejski i vladarski presto sa slikanim predstavama Sv. Save i Sv. Stefana Dečanskog. Uz severni zid naosa nalazi se Bogorodičin presto sa slikanom predstavom Bogorodice sa Hristom. Crkva Svetih arhangela Mihaila i Gavrila poseduje zbirku od četrnaest celivajućih ikona Janje Molera rađenih temperom na dasci, koje predstavljaju dragocenu zografsku celinu iz prve polovine 19. veka. U crkvi se čuva i značajan broj predmeta primenjene umetnosti, među kojima ima vrednih primera crkvenog veza, zlatarskih radova umetničko zanatske izrade, bogoslužbenih knjiga i nameštaja.

Zgrada Komande garnizona i slučajno otkrivena crkva

Građevina potiče iz prve polovine 20. veka, zidana je u periodu od 1938. do 1939. godine u savremenom srpsko - vizantijskom stilu, kako su u tom periodu zidani objekti, po projektu čuvenog arhitekte Momira Korunovuća. Arhitekta Korunović je kompoziciono rešenje zdanja zasnovao na principu pune simetrije, složene osnove u obliku ćiriličnog slova „E”.

Prvobitno je u njoj trebao da bude smešten dvor Braničevske eparhije. Građevina je zidana kao funkcionalna crkvena zgrada u kojoj je izgrađena kapela i crkva. Kako je građevina završena pred sam početak Drugog svetskog rata, crkva ju je korisila kratak period, za svakodnevna bogosluženja, dok su se praznične i nedeljne liturgije održavale u Sabornoj crkvi. Bogosluženja su prestala kada su se u nju uselili Nemci 1941. godine.

Nakon završetka Drugog svetskog rata, zgrada je jedno vreme služila kao bolnica, a kasnije se u nju uselila vojska.

U okviru tadašnjeg Vladičanskog dvora Braničevske eparhije podignuta je i crkva 1939. godine. Kada su Nemci zauzeli Požarevac, pretvorili su je u Komandu vojnog okruga. Nakon turobnih ratnih godina partizani su zadržali istu namenu ovoj građevini i dugo godina je bila komanda, da bi potom prostor bio pretvoren u vojničku kantinu. Za ovu crkvu se tek saznalo 2017. godine kada su majstori počeli sa preuređenjem kantine u buduću kancelariju Vojnog sindikata Srbije. Uz pomoć Vojnog sindikata Srbije, ali i brojnih donatora, vojnička kantina je preuređena i vraćena joj je namena.

Zgrada Komande garnizona je spratno zdanje monumentalnih razmera i rezidencijalne arhitekture, jakih kubusa i donekle teških masa izvedeno u savremenom srpsko-vizantijskom stilu, koji je jedini arhitektonski originalni stil koji je nastao na ovim prostorima.

Okružno načelstvo - najreprezentativnija upravna zgrada u Srbiji 19. veka

Zgrada Okružnog načelstva, danas gradska kuća Grada Požarevca, po svojoj veličini, arhitektonskoj koncepciji i dekorativnoj obradi, za ondašnju Srbiju bila je najreprezentativnija i najveća upravna zgrada. Po svojim spomeničkim odlikama, zdanje Okružnog načelstva predstavlja jedan od najvrednijih primeraka graditeljskog nasleđa arhitekture profanog karaktera, ne samo u Braničevskom regionu, već u Srbiji uopšte. Vlada Republike Srbije ga je 1983. godine uvrstila u red kulturnih dobara od velikog značaja.

Ovo zdanje impozantnih razmera i matematički skladnih proporcija, podignuto je 1888 - 1889. godine u duhu bečkog akademizma sa oblicima pojedinih detalja inspirisanim italijanskom renesansom. 

Zdanje je izgrađeno po projektu poznatog austrijskog arhitekte Fridriha Gizela. U Ministarstvu građevine projekat je odobren uz izvesne korekture uglednih arhitekata Jovana Ilkića i Dušana Živanovića. 

Zdanje Okružnog načelstva podignuto je kao slobodno stojeći objekat i izvedeno je kao razuđena i reprezentativna dvojna kompozicija čije je rešenje zasnovano na renesansnom principu pune simetrije kao osnovnom postulatu lepog. Sastoji se od podruma, prizemlja, sprata i potkrovlja iznad centralnog dela zdanja. Ugaona rešenja složene osnove objekta i njegov arhitektonski raskošno naglašen centralni deo sa nadvišenim mansardnim krovovima, doprinose utisku dvorske arhitekture. Predstavlja prekretnicu u izgradnji javnih građevina u Srbiji tokom 19. veka svojom monumentalnom reprezentativnošću, simetričnim rasporedom masa glavnog i bočnih traktova, jednostavno i funkcionalno organizovanim unutrašnjim prostorom sa slikanim kompozicijama i dekorativnom plastikom. 

Likovnost svih fasada se odlikuje bogatom primarnom, sekundarnom i tercijernom dekorativnom plastikom i stilski dosledno primenjenom obradom u duhu neorenesanse i klasicizma uz revnosno poštovanje svih postulata zrelog akademizma. 

U enterijeru, posebnu umetničku vrednost imaju površine sa zidnim i dekorativnim slikarstvom. Kompoziciono i tematski izdvaja se predstava „Takovski ustanak“na plafonu svečanog salona, dok je na svodu stepenišnog prostora naslikan kraljevski grb dinastije Obrenović iz 1882. godine sa devizom Tempus est meum jus. Specifičnost zdanja predstavljaju i umetnički oslikani prostori posebne namene - salon i privatne odaje namenjene članovima dinastije Obrenović, kao i umetnički obrađeni delovi opreme enterijera - stepenišne ograde, lusteri, rukohvati, elementi od kovanog gvožđa i površine koje su obrađene posebnim tehnikama.

Ispred zdanja Okružnog načelstva, nalazi se gradski park čija je izgradnja trajala do 1894. godine, na mestu gde je nekada bila stočna pijaca. Park je projektovan i izveden po ugledu na klasične francuske parkove. Njegova šema je akademistički stroga i geometrijski pravilna. Zasnovana je na principu naglašenih cvetnih rundela koje su formirane u tačkama preseka glavnih ortogonalnih osa parka. Koncepcija geometrijske šeme po kojoj je park izveden može se pripisati tadašnjem glavnom gradskom inženjeru Feliksu Dalekoviću. 

U centralnom delu parka, na mestu njegove težišne tačke, 24. juna 1898. godine „zahvalni narod okruga požarevačkog oslobodiocu svome i knjazu Milošu T. Obrenoviću I“ podigao je izuzetan spomenik - kneževu statuu izlivenu u bronzi. Skulptura je izrađena u Parizu, a njen autor je Đorđe Jovanović, vajar poznat u evropskim krugovima.

U severnom delu parka je postavljena bista Vase Pelagića, vajara Stevana Bodnarova 1955. godine, u južnom delu biste narodnih heroja Božidara Dimitrijevića Kozice (vajara Božidara Obradovića), Boška Verbalova (vajara Nikole Jankovića) i Čede Vasovića (vajara Stevana Bodnarova).

Konzervatorsko-restauratorski radovi izvođeni su tokom 1977. na slikanoj dekoraciji, a na građevini 1997. i 2005.

Narodni muzej Požarevac - drugi najstariji muzej u Srbiji

Ovo je drugi najstariji muzej u našoj zemlji, odmah posle Narodnog muzeja u Beogradu. Osnovan je na samom kraju 19. veka, 1895. godine.

Zgradu Narodnog muzeja sagradio je poznati advokat iz Požarevca Krsta Nikolajević kao veliku porodičnu kuću u samom centru grada koja u stilskom pogledu ima odlike srednjeevropskog romantizma sa primesom tradicionalnog, kao što su izbačen trem poput doksata, kvadratna osnova, piramidalni krov. Posle njegove smrti kuća je pripala požarevačkoj Opštini, koja je prvo koristila za osnovnu školu, a 80-ih godina prošlog veka u “Krstinu kuću”smestio se Narodni muzej Požarevca.

Narodni muzej u Požarevcu obuhvata teritoriju Braničevskog okruga i u svojim zadužbinama čuva više od 50.000 muzejskih predmeta iz raznih perioda.  

Muzej poseduje više stalnih i povremenih postavki u zgradama koje se nalaze na različitim lokacijama: 

Glavna zgrada muzeja sa stalnom postavkom arheoloških zbirki i depoom, čak uključuje nekoliko svetskih unikata kao što su pero CALAMUS koje se koristilo za pisanje po rimskim voštanim pločama, jedinstvena numizmatička zbirka, grb Viminacijuma izrađen od mermera koji je potkovičastog oblika, rimski i venecijanski zlatnici, zlatnik Aleksandra Makedonskog, sarkofazi, skulpture, medalje Požarevačkog mira. Naročito su značajni sarkofag koji datira iz 3. veka, bogato ukrašen reljefnim predstavama i nadgrobna ploča jednog rimskog legionara. Osim toga, u glavnoj zgradi muzeja se mogu videti arheološki predmeti praistorijske, antičke, viminacijumske i srednjovekovne zbirke. 

Legat Miodraga Markovića predstavlja izložbu srpskog slikarstva prve polovine 20. veka. Istančan ukus, visoko obrazovanje, ali i rad i druženje u diplomatskim predstavništvima širom planete su iznedrili kod Markovića, jednog od najznačajnijih Požarevljana, veliku ljubav prema umetnosti, pogotovo slikarstvu. On je strpljivo stvarao umetničku zbirku koju je pred kraj života poklonio gradu Požarevcu. Neki od umetnika čije se slike nalaze u zbirci su: Jovan Bijelić, Milan Konjović, Zora Petrović, Ljubica Sokić, Peđa Milosavljević i dr.

Muzej kulturne istorije predstavlja tipičnu kuću bogate trgovačke porodice. Krajem 19. i početkom 20. veka požarevačka građanska elita počinje da gradi udobne porodične kuće od čvrstog materijala, uređuje enterijer masivnim stilskim nameštajem, umetničkim predmetima, proizvodima zanatske delatnosti strane i domaće izrade, čime su prezentovali svoj prestiž, moć i raskoš.

Plavi salon predstavlja najveću sobu u kući, zajedničku prostoriju, simbol druženja i društvenih veza. Odaje raskošnni izgled svojom tavanicom, dekorativno okrečenim zidovima i ukrašenim daščanim podom. 

Kao najdragoceniji deo objekta izdvaja se tavanica nepoznatog bečkog majstora. Na dekorativno ukrašenoj tavanici naslikana su četiri godišnja doba u kružnim poljima na sredini svake strane, u kombinaciji sa mrtvom prirodom u uglovima i trodimenzionalnim ukrasom.

Enterijer Crvenog salona uređen je u duhu vremena u kome je nastao: vitrine, garniture za sedenje (ugaone fotelje, stolice, sofa), mali sto, sto za pušenje, ogledalo, ormar i peć, sve je ovo originalni nameštaj s kraja 19. i početka 20. veka.

Deo predmeta u ovom objektu su stečeni poklonom i otkupom od uglednih Požarevljana i njihovih potomaka. 

Kuća Dobrnjčevih sazidana je 90-ih godina 19. veka na placu koji su potomci Petra Dobrnjca, vojvode Prvog srpskog ustanka. poklonili Požarevcu.. U ovoj zgradi su izloženi predmeti koji datiraju iz vremena Prvog i Drugog srpskog ustanka. Vojvoda Petar Dobrnjac (1771­1828) je predvodio ustanike iz požarevačkog kraja i zajedno sa Milenkom Stojkovićem i voždom Karađorđem učestvovao u oslabađanju Požarevca od Turaka.

Etno park Tulba predstavlja jedinstvenu izložbu na otvorenom sa autentičnim objektima narodnog graditeljstva iz 18. i 19. veka, tu su okućnica, bunar sa vitlom, kuća brvnara (selo Melnica), kuća razbijenog tipa (selo Makce kod Petrovca) iz 80-ih godina 19. veka. U neposrednoj blizini izgrađen je i Carski šator, nalik onome u kome je 21. jula 1718. godine potpisan Požarevački mir. Formiran je 1972. godine na brdu Tulba sa ciljem da se na jednom mestu pokažu tradicionalne vrednosti narodne arhitekture Braničevskog okruga. Objekti su preneti iz matične lokacije i predstavljaju tipične oblike narodnog graditeljstva oblasti iz koje potiču.

Apoteka Dušmanić - zdravstvena ustanova čuvene familije

Zgrada „Apoteka Dušmanić” poznatija kao Dušmanićeva apoteka, smeštena u samom centru grada, jeste jedna od najlepših građevina u Požarevcu. Izgradila ju je porodica Dušmanić koja je iznedrila niz ličnosti značajnih ne samo za istoriju Braničeva već i cele Srbije.

Kuća je do dan - danas ostala nepromenjena, a izgrađena je u periodu od 1890. do 1894. godine. Po izgradnji u njoj počinje da radi apoteka Mihaila Dušmanića, koji se oženio Marijom, ćerkom čuvenog industrijalca Bajlonija.

Mihailo Dušmanić (1857-1929) bio je istaknuti farmaceut i bivši predsednik opštine Požarevac. Inače preci Dušmanića su na prostor Braničeva došli iz Hercegovine. 

Dušmanići su sagradili prelepu zgradu u klasicističkom stilu koji je vladao na ovim prostorima na kraju 19. veka, u kojoj su apoteku smestili u prizemlje, a stambeni prostor na spratu.

Arhitektonski gledano čistih je linija i elegantno izvedenih ukrasa, kupljenih u Austriji. 

Ta celina od stambenog i ekonomskog dela ostavljala je utisak besprekorne zdravstvene ustanove u kojoj su ljudi živeli i radili u najhigijenskijim uslovima tog vremena.

Početkom 20. veka ova građevina je bila mesto susreta istaknutih ljudi poput Bajlonija i Nikole Pašića.

Prilikom posete Požarevcu ne propustite da obiđete čuvenu ergelu “Ljubičevo”, jednu od najstarijih ergela u Srbiji, koju je davne 1853. godine osnovao knjaz Miloš Obrenović.

Njegov sin Mihailo posedu daje ime „Ljubičevo“, po svojoj majci, kneginji Ljubici. Ergela je početkom 20. veka izrasla u instituciju evropskog ranga i imala je oko 500 grla. Proslavila su je grla Ljubičevac, Kastor, Ramoz, Hajdžan. Spomenik najslavnijem grlu ove ergele, grlu Ljubičevac, koji je osvajač „Tripl krune“(nepobeđen galoper), nalazi se u centru ove oaze mira i tišine gde su i brojne staze za šetnju. U okviru parkovske površine izgrađena je fontana posvećena kneginji Ljubici. Ne propustite da obiđete i zgradu Doma trgovačke omladine koja je podignuta i predata na upotrebu krajem avgusta 1930. godine. Danas je u toj zgradi smeštena Politehnička škola.