Opština Bosilegrad - pogranična riznica istorijskog nasleđa

^{Tekst: Tanja Prolić}

Pogranična opština Bosilegrad nalazi se na krajnjem jugoistočnom delu naše zemlje, u Pčinjskom okrugu. Na severu se graniči s opštinom Surdulica, na zapadu s opštinom Vranje, na jugozapadu s opštinom Trgovište, na jugu sa Republikom Severnom Makedonijom (u dužini od 9 km), a na istoku i jugoistoku sa Republikom Bugarskom (u dužini od 54 km).

Područje ove opštine proteže se od vrha Mali Strešer, planine Vardenik na severu, do granice sa Republikom Severnom Makedonijom na jugu, i od planine Besna Kobila na zapadu, do Milevske planine na bugarskoj granici, prema istoku. Ukupna površina opštine Bosilegrad iznosi 571 km2.

Jedini pisani podaci o prošlosti opštine Bosilegrad nalaze se u knjizi „Ćustendilsko krajište", etnologa Jordana Zaharijeva, rođenog u Bosilegradu. Kao najstarije pleme koje je živelo na ovim prostorima, spominju se Peonci, koji su naseljavali područje između Strume i Vardara, oko 506. godine p.n.e.

Centralna urbana zona Bosilegrada - harmonična prostorna kompozicija različitih građevina

U ovoj prostorno-kulturno-istorijskoj celini nalaze se objekti koji predstavljaju zanimljivu turističku atrakciju, iz tri različita istorijska razdoblja i oni su u harmoničnoj kompoziciji.

Najstariju grupu građevina čine one nastale mahom u 19. veku - one koje nose viševekovnu tradiciju narodnog neimarstva ovih krajeva. U pitanju su dakle objekti starovaroške arhitekture građeni u skeletnom sistemu od tesane drvene građe, opeke i kamena, sa karakterističnim doksatima, balkonima, prozorima sa pervazima, širokim opšivenim strehama, po pravilu, malterisanim i krečenim u belo.

Druga grupa objekata izgrađena je u prvim decenijama 20. veka i nosi obeležja građanske arhitekture. Upravo ove građevine govore o određenom ekonomskom preobražaju i prosperitetu Bosilegrada i njegove šire okoline, ali i o spremnosti da se prihvate tadašnje tendencije u evropskoj arhitekturi. Pojedini objekti iz druge grupe se naročito izdvajaju po svojim zanimljivim i domišljatim arhitektonskim rešenjima, koliko u pogledu oblikovanja i komponovanja masa, toliko i s aspekta primene dekorativnih elemenata i rešavanja detalja.

Građevine iz treće grupe preovlađuju u ovoj prostornoj celini. One su nastale u periodu intenzivnije urbanizacije i izgradnje grada, nakon turobnih godina Drugog svetskog rata. Premda su ovi objekti podignuti u periodu vladajućeg socrealizma u umetnosti i arhitekturi, odlikuju se određenim stvaralačkim kvalitetima, prevashodno zahvaljujući uticajima internacionalnog stila. Ono po čemu se treća grupa objekata najviše ističe jeste činjenica da su se gotovo svi odlično integrisani u ukupnu urbanu strukturu gradskog jezgra.

Svaka od grupa verodostojno oslikava istorijski period kada je nastala.

Iako je veliki broj objekata urbanog jezgra Bosilegrada u nezavidnom stanju, svakako snažno dočaravaju neka prošla vremena i verodostojno prikazuju razvoj ove opštine Pčinjskog okruga.

Tradicionalna narodna arhitektura - objekti koji svedoče o razvoju Bosilegrada

Primere tradicionalnog narodnog graditeljstva možete videti u središtu sela Rajčilovci, u kojem je „zubu vremena” odolelo više interesantnih objekata.

Od njih valja pomenuti dva veća, spratna objekta, koji nose sve odlike starovaroške arhitekture. Njihovi istureni doksati s arkadama, ne samo da ih izdvajaju iz okoline, već doprinose prepoznatljivosti tog dela naselja. Treći objekt je nešto jednostavniji, sa velikim podužnim tremom u parteru i spratnim čardakom bez arkada. Četvrti objekt je prizemni, ugaoni sa znatno skromnijim karakteristikama, premda vrlo dinamičnom kompozicijom krovnih masa na uglu.

Iako se navedeni objekti razlikuju po rešenju osnove, gabaritu i elementima oblikovanja, svi  zajedno ipak čine koherentnu prostornu celinu, koja verodostojno pripoveda o tadašnjem ekonomskom procvatu Bosilegrada i tendenciji prerastanja u varošicu.

Objekti su uglavnom građeni u skeletnom sistemu od tesane građe, sa zidnim ispunama od opeke, a u prizemnim zonama vidljivo je i zidanje u kamenu. Naročitu vrednost predstavljaju dekorativne obrade drvenih elemenata, ali i veliki broj detalja ručne izrade.

U selu se nalazi i hram Svetog Spasa, izgrađen 1897. godine.

Ruralna prostorna celina u selu Izvor - skriveni „dragulj” ovog kraja

Izvor je seosko naselje koje se nalazi samo četiri kilometra severoistočno od Bosilegrada, uz granicu sa Republikom Bugarskom, u podnožju planine Rudina. Sa crkvom Svete Trojice, koja ostavlja snažan utisak monumentalnosti, i osnovnom školom starom više od jednog veka, zaista je pravi skriveni „dragulj” ovog kraja.

Crkva Svete Trojice datira iz 1834. godine, a nastala je kao rezultat jakih stremljenja lokalnog hrišćanskog stanovništva da se izgradi bogomolja u kojoj bi se mogli okupljati vernici iz Izvora i šire okoline. Jedna je od najvećih na jugu Srbije.

Nizovi starih kuća koje imaju karakteristike tradicionalne narodne arhitekture 19. veka, obrazuju ambijentalnu celinu, kao nagoveštaj prerastanja ovog planinskog seoceta u strožerni motiv šireg ruralnog područja.

Tome doprinose i  objekti sa početka prošlog veka, sa vrlo ubedljivim karakteristikama gradske arhitekture, a kulminaciju težnje ka stvaranju gradskog ambijenta predstavlja osnovna škola iz 1901. godine.

Ostali, pretežno stambeni objekti u selu Izvor, mahom su građeni u duhu tradicionalnog narodnog graditeljstva, sa prizemljem zidanim kamenom i spratom u skeletu od tesane hrastove građe sa različitim zidnim ispunama - pleter sa blatom, ćerpič, opeka, tesana građa i drugo. Takođe, ima i stambenih objekata u tvrdoj gradnji, zidanih kamenom i opekom, sa fasadnim dekoracijama građanske provenijencije, što ide u prilog raznolikosti, ali i atraktivnosti ove prostorne celine.

Crkva Svetog Haralampija u Brankovcima - strožer seoskog trga

Nalazi se u centru sela Brankovci, na istočnoj strani omanjeg seoskog trga, formiranog širenjem raskršća lokalnih puteva.

Ograđen kamenim suhozidom pokrivenim ćeramidom, sa hramom kao stožernom vrednošću i visokim zvonikom kao prostornom dominantom, ovaj kompleks daje trgu posebno obeležje.

Pravougaone je osnove sa polukružnom oltarskom apsidom, zidana lomljenim kamenom, a pokrivena ćeramidom i crepom.

Trem na zapadnoj strani sa masivnim bočnim zidovima, ima zastakljeni trodelni arkadni niz. Ispod velikog lučnog venca nad arkadama očuvan je deo živopisa, dok je u samom tremu živopis uglavnom dobro očuvan. Slabijeg je kvaliteta i datira iz vremena obnove hrama, a nije utvrđeno da li ispod ima ostataka starijih slojeva zidne fresko-dekoracije. Šestougaona bondručna, naknadno malterisana konstrukcija zvonika od tesanog drveta, nad parterom zidanim u kamenu, verovatno potiče sa početka 19. veka.

Naglašene vitkosti, skladnih  proporcija, sa zanimljivom obradom drvenog parapeta najvišeg nivoa i strehe te vrlo dobro koncipiranom konstrukcijom za vešanje zvona, nosi sva obeležja karakteristična za rešenje zvonika na jugu Srbije.

Ako ste u potrazi za domaćom destinacijom koja obiluje koliko prirodnim toliko i istorijskim bogatstvima, ne propustite opštinu Bosilegrad na jugoistoku Srbije. Posetom njenih znamenitosti moći ćete da pratite razvoj ovog kraja, od turske vlasti do modernog doba.