Tekst: Tanja Prolić
U nastavku:
Bogata istorija Dimitrovgrada
U svojoj dugoj istoriji, ovo naselje je više puta menjalo ime: u antičko doba zvalo se Balanstra, u vreme turske vladavine Tekvi Binari, da bi konačno dobilo slovensko ime Zarinbrod ili Caribrod. Svoj današnji naziv Dimitrovgrad nosi od 1951.godine, mada je Caribrod meštanima omiljenije i stoga češće korišćeno ime.
Sam grad je imao veliki značaj i u srednjovekovnom periodu, o čemu svedoče građevine o kojima će u nastavku biti više reči. Tokom turske okupacije Dimitrovgrad su posećivali brojni putopisci, a u svom dnevniku ga spominje i sam Sulejman Veličanstveni.
Caribrod svoj gradski izgled počinje da dobija od 1888. godine, izgradnjom pruge Niš-Pirot-Caribrod-Sofija. O vremenu prosperiteta u Caribrodu svedoče preostali objekti građanske arhitekrture koji su podizani u ondašnjoj čaršiji: Džadžino, Banovinska bolnica, Železnička stanica, Centar za kulturu, ali i tzv. „grčke kuće" ili „grčka zdanija" kojih najviše ima u naselju „Strošena češma". Početkom 20. veka sagradili su ih bogati trgovci poreklom iz Grčke, koji su tada živeli u Caribrodu i uticali na privredni i društveni život, ali i na izgled tadašnje varoši. Ipak, karakteristično obeležje naselja Strošena češma kao starog gradskog jezgra, pored upečatljivih svodnih kamenih mostića preko vodenične vade, jeste i kamena česma iz turskog perioda, o kojoj će se u nastavku teksta više govoriti.
Upoznajte Dimitrovgrad, odnosno Caribrod i otkrijte njegove čudesne istorijske znamenitosti!
Opština Dimitrovgrad zauzima površinu od 481 kvadratnih kilometara i nalazi se u jugoistočnom delu naše zemlje, smeštena u gornjem toku reke Nišave. Naseljava je oko 11 hiljada stanovnika. Za ovaj kraj karakteristična je netaknuta priroda koja pleni svojom lepotom. U darove prirode ovog kraja spadaju: nacionalni park Stara planina, sa bogatim svetom flore i faune, koja poslednjih godina postaje omiljeno odredište ljubiteljima zimskih sportova i očuvanog prirodnog i kulturnog pejzaža; kanjon reke Jerme, bajkoviti predeo koji naseljava suri orao i koji je dobio status specijalnog rezervata prirode; Smilovska jezera koja su idealna za jedriličarstvo, ali i sportski ribolov, imaju bogat riblji fond koji uključuje šarana, štuku, soma, crvenperku, karaša i drugu ribu.
Pored netaknute prirode tu su i brojne znamenitosti koje predstavljaju neprocenjive riznice istorijskih činjenica.
Manastir Poganovo, netaknut kroz vekove
Ova sakralna građevina koja je 1979. godine dobila status kulturnog dobra od izuzetnog značaja, predstavlja jedan od naznačajnijih srednjovekovnih srpskih manastira.
Podignut je na levoj obali Jerme, nedaleko od sela Poganovo, na 15 kilometara od Dimitrovgrada. Posvećen je Svetom Jovanu Bogoslovu. U narodu je ovaj manastir poznatiji kao Poganovski manastir, a nastao je krajem 14. veka.
Manastir Svetog Jovana Bogoslova u Poganovu, podigao je 1395. Konstantin Dejanović Dragaš, srednjovekovni velmoža i sestrić cara Dušana koji je upravljao delovima današnje Makedonije, jugoistočne Srbije i jugozapadne Bugarske. Nakon smrti ovog srpskog plemića u bici na Rovinama, izgradnju manastira u Poganovu nastavila je njegova kćerka Jelena, žena vizantijskog cara Manojla II Paleologa. Ovo potvrđuju njihova imena ispisana na okruglim kamenovima s istočne strane hrama. Prošao je čitav jedan vek dok manastir nije živopisan; pretpostavlja se da je rad zografa, čije poreklo, zaključujući iz njihovog umetničkog stila, vodi iz severne Grčke.
Ono što naročito izdvaja ovaj manastir je njegova netaknutost kroz vekove. Naime, manastir je bio sasvim nepristupačan, kao i celo područje kanjona Jerme, sve do 1927. godine kada je za potrebe rudnika kamenog uglja izgrađena uskotračna železnica. Ova izolovanost je omogućila manastiru Svetog Jovana Bogoslova da izbegne sudbinu mnogih sakralnih građevina, koje su konstantno razarali razni osvajači.
Manastir ima karakteristike moravskog stila gradnje. Građen je kao trikonhos sažete osnove, sa sedmostranim tamburom kupole. Nad pripratom je spratna jedinica, a nad njom četvorostrana kula zvonara. Na osnovu načina prelaska iz kvadratne osnove u prsten kupole, crkva demonstrira specifična konstruktivna rešenja. Ćelijastim zidanjem, lomljenim kamenom i opekom postignuta je dekorativnost, dok je sekundarna plastika vrlo skromna, nekarakteristična za građevine moravskog stila. Krov je, do restauriracije i konzervatorskih radova, bio pokriven ćeramidom, a nakon toga običnim limom.
Oko crkve se nalazi nekoliko ekonomskih objekata koji su izuzetno očuvani i uklopljeni u arhitekturu manastira koliko i u celokupno prirodno okruženje.
Manastir u Smilovcima podignut na srednjovekovnim temeljima
U blizini sela Smilovci, koje takođe pripada opštini Dimitrovgrad, podignut je manastir Svetih Kirika i Julita. Kako se nalazi na 1.004 metara, na obroncima planine Vidlič, spada u red manastira koji se nalaze na najvišoj nadmorskoj visini u našoj zemlji.
Veruje se da i ovaj manastir potiče iz srednjeg veka, zapravo da je prvobitno podignut u 10. ili 11. veku. Sadašnja sakralna građevina, poznata u narodu i pod imenom Sveti Ćirik, podignuta je 1839. godine na temeljima srednjovekovnog hrama koji su razrušili Turci te je stajao tako ruiniran sve do godine obnove. Podigao ju je protomajstor Nikola iz sela Boljev Dol. Iste godine podignut je i veliki manastirski konak, takozvana mitropolija.
Godine 1984. manastir je stavljen pod zaštitu države i proglašen za nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture.
U prvoj polovini 19. veka, u periodu obnove manastira, vladala je kuga koja je donela veliku stopu smrtnosti. Meštani su bežali na ovo mesto od bolesti i učestvovali u obnovi manastira.
Manastirska crkva je izgrađena od običnog tesanog kamena i pokrivena kamenim pločama. Predstavlja jednobrodnu baziliku sa oltrarskom apsidom i pevnicama. Kube je osmostrano sa profilisanim kamenim vencem. Manastirski konak ima dva sprata - kuhinju, trpezariju i sedam kelija.
Dva bisera u jednom selu
Sa Vidlič „puca" pogled na Visočku kotlinu i vrhove Stare planine. Tu, u staroplaninskom selu Boljev dol, nalazi se oko 400 godina stara „turska česma”, ukrašena cvetnim motivima i natpisom isklesanim na arapskom jeziku. Prema tumačenju stručnjaka sa Balkanološkog instituta u Sofiji, česmu je podigao Turčin Sara, povodom svog odlikovanja za vojne zasluge.
Nešto dalje, na oko 500 metara uz Boljevdolski potok, smeštena je Crkva Sv. Arhangela Mihaila. Po priči meštana, potiče još iz 8. veka, a obnovljena je u 12. veku. Spomenikom kulture proglašena je 1984. godine.
Zajednička spomen-kosturnica srpske i bugarske vojske
Spomen-kosturnica Pametnik, zajednička je grobnica učesnika Srpsko-bugarskog rata. Tu je sahranjeno oko stotinak srpskih i bugarskih vojnika koji su poginuli u međusobnom sukobu na Neškovom brdu 24. novembra 1885. godine. U tom ratu, na suprostavljenim stranama su učestvovala čak i dva velika pisca - srpski Branislav Nušić i bugarski Ivan Vazov.
Dve godine po završetku bitke na Neškovom brdu iznad Dimitrovgrada, tada Caribroda, podignuta je spomen-kosturnica, na zahtev bugarskog komandanta Pačeva. Svečano je otkrivena 6 maja 1887. godine. Pametnik na bugarskom jeziku znači spomenik.
Pametnik predstavlja kombinaciju heksaedra i pravilne piramide. Na vrhu je postavljen metalni krst. Spomenik, čija je ukupna visina 10 metara, izgrađen je od lomljenog i tesanog kamena u kombinaciji sa ciglom.
Raskošni ikonostas u gradskoj crkvi
Na svega 200-tinak metara od centra varoši, nalazi se crkva Rođenja Presvete Bogorodice, podignuta 1894. godine. Crkva je jednobrodna, sa dve kupole i sa veoma lepim ikonostasom od šimširovog drveta koji su izradili debarski majstori rezbari.
Strošena češma - svedočanstvo o jednoj ljubavi
Ova česma, za koju je vezana ljubavna priča, nalazi se na trgu Širinta - nekadašnjoj pijaci za hrišćanski deo naselja. Sam trg sa vencem građanskih kuća iz 19. veka oko njega po njoj je i dobio naziv.
Prema legendi, u Caribrodu je živeo mlad i lep Turčin koji se zagledao u jednu hrišćanku dok je zahvatala vodu s izvora, iza dvomostovlja na Nišavi. Odlučio je da je zaseni svojom dobrotom i da kladenac sa kojeg je pila i točila vodu pretvori u raskošnu česmu.
Stigli su majstori čak iz Carigrada, postavljene su cevi od dobro pečene i gleđosane busnenske keramike i konture su se već nazirale, kada je neko, iznenada, počeo da je ruši. To je dugo trajalo i zaptije su uhvatile hrišćane koji su za to bili odgovorni. Među njima su bila i braća devojke za koju je česma građena. Devojka je pošla za Turčina i prešla dvomostovlje na Nišavi, a oni su spašeni sigurne smrti. Turčin je tada prokleo česmu da zauvek ostane nedovršena, odnosno, „strošena“ i taj naziv se zadržao do današnjeg dana.
Iako mala, opština Dimitrovgrad, odnosno Caribrod, može da se podiči činjenicom da se na njenoj teritoriji nalaze čak tri zaštićena prirodna dobra: Park prirode Stara planina, specijalni rezervat prirode Jerma i spomenik prirode Petrlaška pećina. Pored predivne i još uvek netaknute prirode, Dimitrovgrad i okolina su bogati i kulturnom baštinom, objektima neospornog graditeljskog, kulturnog i istorijskog značaja.