Tekst: Tanja Prolić
U nastavku:
Hram koji je podignut iz pepela
U selu Bošnjace, udaljenom 10 kilometara od Lebana, nalazi se Hram Svete prepodobne mučenice Paraskeve.
Veruje se da je sagrađen u 14. veku, međutim prota Dragutin Đorđević, čuveni folklorist i etnograf Jablaničkog kraja, tvrdi da ovaj hram ipak datira iz 16. veka, uzimajući u ozbir njegovu arhitekturu i dimenzije. On je i mišljenja da je građevina zajedno sa meštanima stradala tokom Drugog austrijsko-turskog rata, kada je i drugi kontigent Srba koji je bio diskreditovan učešćem u ratu, izbegao iz tih krajeva vođen Arsenijem IV Šakabentom. Arnauti su potom okupirali župne krajeve Jablanice i Puste Reke potiskujući zaostalo stanovništvo.
Crkva je kroz istoriju više puta bila razorena i obnovljena. Karađorđev bimbaša Cvetko Vranovački, vođa jablaničkih ustanika, obnovio je građevinu, ali je to bilo kratkog daha. U periodu Prvog srpskog ustanka ponovo je uništena. Građevina je spaljena, pa je i ceo ikonostas stradao u plamenu.
Nedugo zatim građevina je ponovo podignuta je iz pepela 1821. godine, da bi samo 20 godina kasnije opet bila razorena, tokom niško-leskovačke bune vođene Stankom Bojadžijom.
Ipak, ni tada crkva nije potonula u zaborav, već je neposredno nakon bune ponovo obnovljena, prema rečima Dragutina Đorđevića. Prilikom rekonstrukcije zapadni trem hrama je pretvoren u pripratu, dok je sa južne strane dodat novi trem.
Građevina ima polukružnu apsidu, a istočno od trema sa šest stubova i jednu posebnu prostoriju. Ukopana je u zemlju na dubinu od jednog metra, što je bilo karakteristično za gradnju pravoslavnih crkava tokom turske okupacije. Dugačka je svega 20, a široka 14 koraka. U prošlosti je bila pokrivena pločama.
Ova crkva posvećena Svetoj Petki okružena je visokim, debelim zidom od nepečenih cigala, sa tri kapije. Njega je podigao tutor ovog hrama, leskovački trgovac Stojan Petković zvani Adžibektašević, u drugoj polovini 19. veka, tačnije 1872. godine.
Takođe, uz crkvu su podignuta i tri konaka - u prvom je ranije postojala škola manastirskog metoda, a u drugom se, tokom jednog perioda, nalazilo načelstvo sreza jablaničkog.
Prota Đorđević od crkvenih znamenitosti, takođe, spominje antimins koji je patrijarh Arsenije IV osvešta kao i jedno rukopisno jevanđelje. On pored toga ističe da je crkva dala svoj puni doprinos u očuvanju uspomene na burna vremena tokom osmanske okupacije i da je odigrala važnu ulogu u oslobođenju naroda zahvaljujući hrabrom sveštenstvu.
Svi sveštenici ovog hrama su u prošlosti dolazili iz familije Popovića, poreklom iz Turekovca. Oni su, kako kaže, časno, pošteno i dostojanstveno izvršavali svoj zadatak skoro puna dva veka, iako su imali nemali broj smetnji: veliku udaljenost, gustu pošumljenost krajeva i opasnost od Arnauta.
Najvažnije renoviranje je ipak izvršeno u ovom veku. Pre 15 godina su zamenjeni oštećeni delovi zidova, drvena dotrajala građa krova i stubova, kao i sam krov. Postavljeni su betonski stubovi i ojačanja, a spoljna fasada je cela obnovljena i zamenjena savremenim materijalima. Dok je spoljašnjost građevine preuređena, unutrašnji prostor je ostao nepromenjen. Cilj obnove Hrama Svete prepodobne mučenice Paraskeve bio je da se sačuva prvobitni, originalni izgled i autentičnost u čemu se i uspelo.
Naredne, 2007. godine, po dolasku oca Dejana Dimitrijevića, renoviran je deo enterijera na ulazu s urađenim podom od granitnih ploča, obnovljen ikonostas. Takođe, trem crkve je zastakljen, asfaltirani su prilazni put i plato, izvršena elektrifikacija objekata i dvorišta, dok je nekada porušeni crkveni zid obnovljen u dužini od 100 metara.
Hram sa spomen kosturnicom palim vojnicima
Hram Usekovanja glave Svetog Jovana Krstitelja u Lebanu je kolosalna građevina u vizantijskom stilu koja se nalazi na uzvišenom platou iznad glavne ulice u centru Lebana. Prema Letopisu hrama, podignut je u međuratnom periodu, 1932. godine, na inicijativu senatora Milutina Dragojevića, koji je od kralja zatražio i dobio sredstva za njegovu izgradnju. Međutim, ovaj hram kao ni prethodni nije bio pošteđen razaranja tokom ratnih godina. Za vreme Drugog svetskog rata građevina je pretrpela velika oštećenja na krovu i spoljnim zidovima.
Hram je osveštan nedugo po završetku ovog rata, odnosno 26. avgusta 1946. godine, a to je učinio episkop niški gospodin Jovan u sasluženju dvadesetjednog protojereja i jereja. Slava Hrama proslavlja se 11. septembra, a tada se obeležava i sećanje na usekovanje glave Svetog Jovana Krstitelja.
Ovaj hram se može pohvaliti izvrsnim uređenjem unutrašnjeg prostora, najviše bogatstvom živopisa. Krase ga ikone iz Starog i Novog zaveta sa betonskim ikonostasom. Za živopis je bio zadužen umetnik Sima Nikolić iz Bitolja. Na ulazu u hram dozidan je 1935. godine zvonik. Sa južne strane je ukopana kripta za ktitora, a tu je i spomen kosturnica za sve vojnike koji su izgubili živote u Balkanskim ratovima.
Ovaj hram je obnovljen 1971. godine zahvaljujući Crkvenom odboru i dobrovoljnim prilozima.
Hram koji je ponos sela Rafuna
U selu Rafuna, koje je udaljeno 15 kilometara od Lebana, nalazi se Hram Svetog velikomučenika Pantelejmona. Izgrađen je na malom zaravnjenom platou, na samom rubu strme padine koja se spušta ka reci. Podignut je krajem 19. veka , a osveštan 1900. godine.
U pitanju je jednobrodna građevina s oltarskom apsidom na istočnoj strani, dok je na zapadnoj naos sa ulazom. Presvedena je poluobličastim svodom. Obostrano je malterisana i pokrivena crepom. Za razliku od prvobitnog crkvenog zvona koje je bilo fiksirano između dve hrastove mladice, novi zvonik je zgrada od tvrdog materijala, izgrađena u dvorištu crkve, na njenoj severnoj strani. Hram se diči visokim ikonostasom, velike estetske vrednosti.
Hram je obnovljen u periodu od 2012. do 2018. godine, a aktom episkopa niškog gospodina Arsenija, on od ove godine dobija status manastira u osnivanju.
Sakralne građevine su nam u amanet ostavili naši preci koji su težili očuvanju vere i tome da je prenesu na pokolenja koja dolaze. Osim što predstavljaju stecišta duhovnosti, one nas danas upoznaju i s istorijskim razdobljima kada su nastale i tokom kojih su se održale uprkos razaranjima.