Upoznajemo istoriju Toplice posetom gradu Prokuplju

^{Tekst: Tanja Prolić}

Plodno zemljište, pogodna nadmorska visina, termalni i mineralni izvori, bogatstvo ruda, dolinske ravnice i brdovito zaleđe, privukli su praistorijskog čoveka da se ovde nastani i osnuje zajednicu, što je i dokazano arheološkim istraživanjima. Najstarija neolitska staništa iz starijeg kamenog doba, 7. - 6. veka p.n.e, nalaze se u selu Viča, u Donjoj Trnavi i Donjoj Bresnici, naseljima Prokuplja.

Duga, burna istorija ovog kraja najbolje se može upoznati posetom znamenitosti grada Prokuplja. Mi smo izdvojili za vas pet.

Zgrada Okružnog načelstva - građevina koja je stremila evropskim uticajima

Zgrada Okružnog načelstva nalazi se u centralnom gradskom području u Prokuplju i najmonumentalniji je javni objekat na području grada. Sagrađena je početkom prošlog veka - njena izgradnja je trajala od 1909. do 1911. godine, za potrebe sreskog načelstva i suda. Zgradu okružnog načelstva odlikuju izražene stilske karakteristike arhitekture koja je vladala Evropom u to vreme - predstavlja obeležje svoga vremena kada se stremilo evropskim uticajima, nakon oslobođenja Toplice od turske vlasti.

Projektant građevine bio je beogradski arhitekta Dragutin Maslać. Kompozicija građevine u celosti obiluje karakteristikama monumentalnih javnih objekata u Srbiji s početka 20. veka i odlikuje se elementima eklektike, modernizovanog baroka, sa dekorativnim motivima bliskim secesiji. 

U ovom objektu su danas smešteni opštinski organi i organi vlasti Topličkog okruga.

Narodni muzej Toplice - prikaz života od praistorije do 20. veka

Narodni muzej Toplice osnovan je nakon Drugog svetskog rata, 1946. godine i ustanova je koja vrši poslove zaštite pokretnih kulturnih dobara, umetničko - istorijskih dela iz oblasti arheologije, etnologije, istorije i istorije umetnosti. Svojim posetiocima nudi mogućnost da se na interesantan način upoznaju sa viševekovnom istorijom Toplice, od praistorije do 20. veka.

Muzej sadrži arheološku zbirku, zbirke posvećene Topličkom ustanku iz 1917. godine, zbirke posvećene NOB-u iz Drugog svetskog rata, gradsku sobu sa etnološkim materijalom, kao i dve galerije od kojih je jedna u sklopu muzeja, a druga je izdvojeni objekat. 

Zgrada u kojoj je muzej smešten sagrađena je 1912. godine, za potrebe poštansko - telefonsko - telegrafske stanice. Projektovao ju je arhitekta Branko Tanazević, profesor Arhitektonskog odseka Tehničkog fakulteta u Beogradu. 

Zgrada predstavlja reprezentativni primer gradske arhitekture, dobro je proporcionisana i skladna u masama i detalju, što je rezultat akademskih postulata u projektovanju i eklektičkog pristupa u obradi fasadne dekoracije - izbora motiva neorenesanse, neobaroknih citata i elemenata secesije. 

Nad ulaznim portalom nalazi se uokvirena dekorativna kartuša na čijem se vrhu nalazi lavlja glava. Obe ulične fasade rešene su na isti način simetrično, sa središnjim isturenim rizalitom sa dva prozora. Dekorativno rešene atike nad rizalitima komponovane su u duhu neobaroka, uokvirene trakama sa volutama, sa jednim lučno završenim prozorom i nadvišenim lučnim završetkom sa reljefnim floralnim elementom secesije, nad kojim je vaza, dok su sa strane piramidalni ukrasi. 

Svi otvori su uokvireni segmentnim pilastrima, arhitravno završeni i nadvišeni specifičnim timpanonima sa istaknutim šiljatim lukom. Fasadni sokl izrađen je od klesanog kamena. Od 1962. godine u ovoj zgradi nalazi se Narodni muzej Toplice (izvor: sajt Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture - Beograd).

Kako su se uvećavale muzejske zbirke, usled nedostatka izlagačkog prostora urađena je adaptacija cele građevine 1979. godine, a dograđena je i nova galerija na dva nivoa. Osim toga što je ovaj prostor modernizovao nekadašnju staru zgradu, omogućio je da se proširi saradnja sa drugim muzejima iz Srbije ali i van granica naše zemlje, kao i da se ostvari snažnija i veća saradnja sa građanima kroz različite programe: izložbe, predavanja, tribine, radionice, književne večeri, projekcije, muzičko-poetske večeri...

Crkva svetog Prokopija - jedna od najstarijih u Srbiji

Ova sakralna građevina jeste druga najstarija sačuvana crkva u Srbiji (Posle Petrove crkve u Rasu kod Novog Pazara). Nalazi se uz padinu srednjovekovnog utvrđenja Hisar u Prokuplju, a izgrađena je krajem 9. ili početkom 10. veka. Crkva sv. Prokopija i Hisar, zajedno sa kompleksom Latinske crkve o kojoj će biti reči u nastavku, nalaze se na levoj obali Toplice i čine staro jezgro rimskog Hammeum-a, odnosno vizantijskog Acmeon-a, slovenske Toplice, srpskog Prokopia i turske kasabe Orkuba.

U ovoj srednjovekovnoj građevini se nalaze mošti Svetog Prokopija, sveca po kome crkva nosi ime. U prostorijama crkve se nalaze i mošti Svetog Đorđa. Crkva je 1983. godine proglašena spomenikom kulture od velikog značaja.

Prilikom arheoloških istraživanja vršenih početkom 21. veka, u porti crkve su otkriveni ostaci rimskih termi koje su, po svemu sudeći, bile deo urbane strukture antičkog grada Hammeum-a. Takođe, arheološkim ispitivanjima na lokalitetu crkve utvrđeno je postojanje pet arheoloških slojeva, odnosno tri srednjovekovne graditeljske faze: prvoj pripada jezgro građevine, trobrodna bazilika izgrađena u 9. ili 10. veku, drugoj graditeljskoj fazi pripada bazilikalni oblik bogomolje iz prve polovine 11. veka, dok treća graditeljska faza datira iz 14. veka.

Crkva sv. Prokopija danas je petobrodna bazilika sa tri apside na istoku. Crkva je zidana od opeke i lomljenog kamena, a spolja je omalterisana i okrečena. Pod je sastavljen od kamenih ploča. Centralni deo sakralne građevine čine trobrodni naos i priprata. Na severnoj strani ovog prostora pridodat je brod sa krstionicom, poznat kao tutorsko odeljenje i zvonara, a na jugu grobnica sv. Prokopija i skrivnica.

Veruje se da je crkva bila živopisana još u 10. veku, na osnovu karakteristika fragmenta freske sačuvanog na istočnoj strani, a koji prikazuje stojeću figuru svetog ratnika. Ikonostas potiče iz 1847. godine, a delo je zografa Koste Nakice iz Velesa.

Latinska crkva - mesto bogosluženja Latina

Još jedna sakralna građevina koja datira iz srednjovekovnog perioda jeste Latinska ili Jug Bogdanova crkva. Nalazi se u podnožju brda Hisar, nedaleko od gorepomenute crkve Svetog Prokopija. Crkva je izgrađena u 14. veku. Pod zaštitom je Republike Srbije kao spomenik kulture od velikog značaja.

Naziv Jug Bogdanova crkva vezan je za župana Vratka Nemanjića (Jug Bogdana), koji je podigao prokupačko utvrđenje i vladao ovim krajem. Naziv Latinska crkva nosi jer su u 17. i 18. veku Dubrovčani imali svoju koloniju u Prokuplju, a u pomenutoj bogomolji su vršili bogosluženje na latinskom jeziku. Kako su bili poznati kao Latini, jasno je zbog čega crkva nosi ovaj naziv. 

U pitanju je jednobrodna građevina zidana kamenom i opekom, sa polukružnom apsidom i zasvedena poluobličastim svodom. Podignuta je na mestu ranohrišćanske bazilike. 

U njoj su delimično očuvani ostaci živopisa svetlog kolorita, jakih svetlo - tamnih kontrasta i korektno izvedenog crteža. 

Manastir “Toplička Gračanica” - ruski i grčki uticaj u arhitekturi

Crkva Svetih Arhangela Mihaila i Gavrila nalazi se u selu Kondželj, nedaleko od Prokuplja. Sagrađena je krajem 19. veka - 1899. godine, nakon oslobođenja Toplice od Turaka, na temeljima starije bogomolje. Prema verovanju, osnovao ju je srpski vlastelin i kosovski junak iz epskih pesama Milan Toplica. A zašto „Toplička Gračanica“? Ova sakralna građevina svojim izgledom podseća na manastir Gračanicu, zadužbinu kralja Milutina. Hram od 2019. godine ima status manastira.

Građevina je jednobrodna, trikonhonalne osnove, sa tri oltarske apside na istoku, sa jednim centralnim i četiri manja kubeta. Na zapadu iznad priprate je masivni kubični zvonik u vidu kule, a sa bočne strane po jedan vestibil. 

Crkvena građevina svojim jedinstvenim korpusom sa razigranom siluetom pruža izuzetne vizure i na taj način dominira u širokom prostoru svoje okoline. Primetan je ruski uticaj u izgradnji crkve, građena je masivno, sa prisutnom fasadnom plastikom na spoljnim zidovima u malteru, dok njena kupola po svom spoljašnjem obliku odaje grčki uticaj.

Posvedočene su tri starije freske u unutrašnjosti crkve i pretpostavlja se da su, kao i ikonostas, delo majstora iz radionice Avrama Dičova. 

Bogomolja je ponovo freskopisana od 2000. godine za šta su zaslužni Dobrica Kostić i Branka Aćimović-Grčić iz Beograda. Pored nje je u periodu od 1992. do 1999. godine sagrađen konak.

Ne propustite da obiđete znamenitosti Prokuplja, koje vas, jednim pogledom na njih, vode na putovanje kroz vreme od praistorije, preko srednjovekovnog perioda, doba vladavine Turaka, turobnih ratnih godina 20. veka, pa sve do sadašnjosti. Ljubiteljima zelenih prostranstava, na raspolaganju su brojni biseri prirode koji oduzimaju dah, ali i termalne vode koje imaju brojna pozitivna svojstva po zdravlje ljudi.