Opština Bačka Palanka - građevine koje otkrivaju zanimljive priče

^{Tekst: Tanja Prolić}

Bačka Palanka se nalazi na prostoru Vojvodine i zauzima površinu od 579 km2, što je svrstava u grupu većih opština u ovoj pokrajini. Centar opštine je istoimeni grad, a pored njega tu je još 11 naselja: Čelarevo, Gajdobra, Nova Gajdobra, Pivnice, Despotovo, Silbaš, Parage, Obrovac, Tovariševo, Mladenovo i Karađorđevo. Dunav, koji čini prirodnu granicu između Bačke i Srema, preseca opštinsku teritoriju te njoj pripadaju i dva manja naseljena mesta u Sremu - Neštin i Vizić.

Opština Bačka Palanka nalazi se na obali reke Dunav, na samoj granici sa Republikom Hrvatskom. Nalazi se u neposrednoj blizini Novog Sada - 40 km zapadno.

Teritorija opštine Bačka Palanka je bila naseljena još u praistorijskom periodu. Blaga klima, plodno zemljište i blizina velikog rečnog toka reke Dunav, doveli su do toga da su se na tlu Bačke Palanke kroz istoriju smenjivale civilizacije. Na osnovu iskopavanja i arheoloških istraživanja, pouzdano se zna da se naselja formiraju još od nekih 30 000 p.n.e, dok su najstarija nalazišta otkrivena do sada na teritoriji ove opštine iz perioda između mlađeg i starijeg kamenog doba. Prva stalna naselja su podignuta u 11. veku, a naziv Palanka se prvi put pominje 1593. godine.

Kod Bačke Palanke, na levoj obali Dunava, nalazi se Keltski opidum, poznat pod imenom Turski šanac. U ravničarskom delu atara dominira zemljano utvrđenje u obliku prstena, čija je širina bedema 5 metara, a sačuvana visina 1,8 metara. Južno od zemljanog utvrđenja prostire se, verovatno urbanizovano, poluukopano latensko naselje. Na osnovu nalaza keramike i metala, veruje se da je opidum podignut u periodu kasnog latena i da je trajao do sredine I veka n.e., a da je tu živelo keltsko pleme Boji.

Jedne od najznačajnijih znamenitosti na teritoriji opštine Bačka Palanka jesu čuveni dvorac porodice Dunđerski u Čelarevu, stecište brojnih uglednih ličnosti iz sveta politike i kulture: u njemu su boravili Nikola Tesla, slikari Paja Jovanović i Stevan Todorović, pesnik Laza Kostić, a u dvorcu je jedan period boravio i Aleksandar I Karađorđević…

Tu je i čuvena ergela konja Karađorđevo osnovana još 1885. godine, a prilikom čijeg obilaska posetioci mogu da uživaju u jahanju i vožnji fijakerom kroz nestvarne krajolike Specijalnog rezervata prirode „Karađorđevo“ ili u obilasku muzeja konjarstva. U okviru ergele nalazi se i hipodrom na kojem se tradicionalno održavaju konjičke trke. 

Pored navedenih, ne propustite ni ovih četiri znamenitosti:

Sremska kuća - arhitektura ruralnih područja Srema u 18. veku

Seoska kuća, spomenik kulture od izuzetnog značaja, potiče iz 18. veka (1749. godine) i nalazi se u Neštinu. Predstavlja razvijeni tip stambenog objekta, karakterističan za ruralna područja Srema u 18. veku. Nalazi se u delu sela poznatom pod imenom „Dolja“, na blagoj padini, udaljena od ulične regulacije. Kuća ima pravougaonu osnovu, a karakterišu je tri nivoa - podrum, prizemlje i tavan.

U pitanju je prizemni objekt, građen u bondruk sistemu (drveni stubovi učepljeni u hrastove temeljne grede) sa ispunom od pletera, kuća je oblepljena blatom, a dvovodni krov prekriven trskom. Pošto je smeštena na blagoj padini, na njenoj prednjoj strani nalazi se podrum koji je ozidan lomljenim kamenom peščarom. Prostorni raspored je tradicionalno trodelne strukture, soba-kuhinja-soba. Prostorije su male, a u kuhinjskom delu je očuvano otvoreno ognjište.

Specifičnost predstavlja otvoreni hodnik - gong (gonk) sa ručno rezbarenim hrastovim stubovima i arkadama na čeonoj i podužnoj fasadi. U tavanskom delu nalazi se stilski neobičan i bogato ukrašen trem. Drvenarija je od hrastovine, a ulazna vrata su slagana u obliku „riblje kosti“.

Izuzetnom značaju ovog objekta doprinosi njegova starost, retkost i obrada drvenih delova. Izborom i načinom obrade materijala, graditelj je ostvario posebnu celinu, a zahvaljujući težnji za oplemenjivanjem postignut je sklad oblika, sastava i boje.

Kuća je pripadala porodici Savić, a danas se nalazi pod upravom Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture, Petrovaradin.

Narodna biblioteka „Veljko Petrović“ - nekad zdravstvena, danas kulturna ustanova

Nekada kuća doktora Eduarda Ilga, a danas Narodna biblioteka „Veljko Petrović“, građena je na prelazu iz 19. u 20. vek. 

Dr Eduard Ilg bio je sreski lekar u Palanci, a od 1888. godine, lekar moćne „Krank Kase“ u Nemačkoj Palanci. To mu je obezbedilo da na placu srušene porodične kuće izgradi veliku i lepu jednospratnu zgradu koja je i dan-danas jedan od najbolje očuvanih objekata iz tog perioda u Bačkoj Palanci. Podignuta je na samom početku 20. veka, pravougaone osnove u stilu kasne mađarske secesije, sa dva ulazna portala i podrumskom etažom ispod dve trećine objekta. Južni ulaz sa prizemljem bio je poslovni deo objekta, a severni ulazni portal i sprat činili su stambeni prostor porodice Ilg, koji je povezan drvenim stepeništem sa prizemljem i malim tremom, koji izlazi u dvorišni park.

Godine 1944. u njoj je formirana Vojna bolnica, koja će obuhvatiti kompleks zgrada od Klostera (danas OŠ „Sveti Sava“) zaključno sa sanatorijumom dr Ilga. Njenim ukidanjem, zgrada ipak ostaje u funkciji zdravstva, u nju je preseljen Antituberkulozni dispanzer, a spratni deo je adaptiran za stacionarno lečenje bolesnika.

Ilgova zgrada je predata 1968. godine na upravljanje Narodnoj biblioteci pa se ona u njoj nalazi i danas. Biblioteka, zajedno sa svojim ograncima u naseljenim mestima opštine Bačka Palanka (13 ogranaka), broji knjižni fond od 227.498 publikacija, a on se kontinuirano obnavlja i proširuje novim naslovima u skladu sa potrebama i željama korisnika.

Narodna biblioteka „Veljko Petrović“ ustanova je koja neguje kulturu i tradiciju svoje sredine od osnivanja prve srpske čitaonice u Bačkoj Palanci daleke 1869. godine pa sve do danas. Aktivno učestvuje u društvenom životu građana ove opštine kao kulturni, ali i informativni centar koji posreduje između knjiga, informacija i korisnika. Brojnim i raznovrsnim aktivnostima ova ustanova predstavlja mesto susreta i druženja, prostor za održavanje kulturnih sadržaja, razmenu ideja i učenje.

Muzej grada - istorija u istorijskoj zgradi

Nekada zgradu Građanske škole, a danas Muzeja grada, projektovao je i gradio na samom početku prošlog veka (od 1901. do 1903. godine), arhitekta Franc Rajhl za 106.000 kruna, po nalogu investitora: Bačke županije i Sreza palanačkog.

A sada više o samoj arhitekturi građevine. Čeono je izvučena na regulacionu liniju ulice okrenute ka zapadu. Zgrada je jednospratna u obliku ćiriličnog slova P, a severno i južno krilo zgrade daju simetričnost i skladnost celokupnoj koncepciji objekta. Dvorišna fasada je razuđena pomenutim krilima, kao i centralnim delom zgrade, koji je istaknuto izvučen u odnosu na osnovni pravac dvorišne linije.

U arhitektonskoj koncepciji uočen je uticaj arhitekture istoricizma, naročito je naglašena stilska prepoznatljivost na uličnoj fasadi, koja je u osnovi prizemlja i sprata, završno sa krovnim vencem, u centralnom delu i na južnom i severnom krilu, fasadno izvučena u odnosu na regulacionu liniju ulice.

Prozori su dvokrilni i trokrilni, u prizemlju polukružno zasvođeni, a na spratu ravnim timpanonima, što poput kordonskog venca zgradu horizontalno preseca i naglašava dve etaže. Centralni deo ulične fasade se završava baroknim rizalitom, koji nadvisuje krovni venac i korespondira sa plitkom malterskom plastikom naizmeničnih nizova geometrijskih figura.

Ulaz u zgradu obezbeđuju dva odvojena ulazna portala, koji su omogućili da prizemlje, kao i posebna celina (ženska škola), budu odvojeni u funkcionalnom smislu u odnosu na spratni deo (muška škola), u koji se ulazilo iz dvorišta kroz hol, pa širokim stepeništem od veštačkog kamena na spratnu etažu. U južnom krilu, u prizemlju, smeštena je fiskulturna sala, a na spratu svečana sala, dok su u severnom krilu smeštene dve učionice. Ispod severnog krila zgrade nalaze se podrumske prostorije, a terase koje povezuju preko drvenog stepeništa spratnu etažu, oivičene su ogradom od kovanog gvožđa, što predstavlja poseban arhitektonsko-stilski element kasne mađarske secesije.

Nakon oslobođenja 1945. godine, Građanska škola postaje Nepotpuna mešovita gimnazija, a od 1948. godine Potpuna mešovita gimnazija naziva „Državna realna gimnazija“ Bačka Palanka. U zgradu će biti smeštena Tehnička škola, Ekonomska škola i osnovne škole „Klara Feješ“i „Veselin Masleša“. A danas je ovde Muzej grada Bačke Palanke, u sklopu Kulturnog centra Bačka Palanka. Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture Petrovaradin evidentirao je objekat kao kulturno dobro.

Muzej grada Bačka Palanka usmeren je zaštiti, interpretaciji i promovisanju multikulturalnog nasleđa opštine od praistorije do danas, kroz paleontološku, arheološku, numizmatičku i umetničku građu. Stalna postavka koja broji 5.530 predmeta, hronološki prezentuje prošlost ove opštine. Predmeti su izloženi u okviru sledećih postavki: Arheologija sa paleontologijom (razvoj civilizacije od najprimitivnijih organizama pa do prvobitnog čoveka), Istorija (osvrt na Drugi svetski rat, najznačajnije istorijske trenutke rata), Etnologija (predmeti vezani za nekadašnje običaje), Legat Leonarda Nemeta (barokna građanska prostorija), Prirodnjački kabinet (retke preparirane životinje s tog podneblja), Numizmatika (od najstarijih do savremenih kovanica i papirnog novca), Legat Željka Drljače (crteži, slike i skulpture umetnika rodom iz Bačke Palanke), Učionica građanske škole (replika školskog sistema iz 1903.), Spomen-soba stradalim i ranjenim sugrađanima devedesetih, Etno-kuhinja Eve Seč (postavka koja prati slovačke običaje), Suvenirnica (radioničarski prostor s opremom za tkanje, šivenje i izradu unikatnih predmeta), Biblioteka (knjige iz perioda od 1800. godine), Taktilna izložba za slabovida i slepa lica, Stalna galerijska postavka, ikone i ulje na platnu; Galerija sa smenjujućim postavkama, Foaje - pozorišni kostimi iz predstava; postavka ruda i minerala; etno i istorijski predmeti.

Srpska pravoslavna crkva u Neštinu - pravoslavna verzija barokne arhitekture

Pored Sremske kuće, poznate i kao Savićeva kuća, važno je istaći još jednu znamenitost u Neštinu. Reč je o crkvi posvećenoj Svetom Kozmi i Dajmanu. Predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od velikog značaja.

Ova sakralna građevina podignuta je 1793. godine, kao jednobrodna građevina sa spolja petostranom, a iznutra polukružnom apsidom. Sačuvani zapadni kalkan svedoči da je visoki zvonik prizidan nešto kasnije; raspored i oblik ukrasa je izveden po shemi ustaljenoj u graditeljstvu krajem 18. veka. Stilski pripada pravoslavnoj verziji barokne arhitekture. Severna i južna fasada ukrašene su pilastrima povezanim lucima pod kojima su polukružno završeni prozori.

Ikonostas je rezbario Marko Gavrilović sa sinom Arsenijem Markovićem 1772. godine, a oslikao ga je Teodor Kračun 1773. godine. On je naslikao i ikone Krunisanje Bogorodice i Bogorodica sa Hristom, kao i ikonu Svetog Jovana Zlatoustog s arhijerejskog trona. Ikonu sa Bogorodičinog trona naslikao je i potpisao jerej Rafailo Miloradović 1724. godine. Tri ikone Stanoja Popovića sačuvane su sa starog neštinskog ikonostasa iz 1741. godine, carske dveri su naslikane sredinom 18. veka, a pevničke ikone i severne dveri, kao i praznične ikone, slikao je Stefan Gavrilović 1800. godine.

U opštini Bačka Palanka sve vrvi od istorije, svaka građevina donosi neku interesantnu priču i otkriva više o kulturi i tradiciji ovog podneblja. Uplovite i vi u istorijski vremeplov ove opštine Južnobačkog okruga!