Istražujemo najzapadniju opštinu Srema - Šid!

^{Tekst: Tanja Prolić}

Opština Šid - položaj i istorija

Zauzima zapadni deo Srema, odnosno nalazi se u jugozapadnom delu Vojvodine. Šid ima status pogranične opštine, jer na njenoj teritoriji postoji šest graničnih prelaza. Ima i odličnu mrežu saobraćajnica što je čini veoma privlačnom za život i nove investicije.

Teritorija opštine zauzima površinu od 687 km2, a u njoj živi 28.202 stanovnika. Na teritoriji opštine se nalazi 19 naseljenih mesta. Jedino gradsko naselje je Šid, ujedno i najveće kao centar opštine, dok su ostala naselja seoska. Naselja se razlikuju po geografskom i topografskom položaju, veličini, prirodnim i privrednim karakteristikama.

Pored odličnog geografskog položaja i nepreglednih hrastovih, lipovih i bagremovih šuma, opštinsko bogatstvo čine i plodne oranice, izvori, potoci, jezera, reke, tvrđave, očuvane kultura i tradicija. Opština Šid je bogata istorijom našeg naroda o čemu svedoče muzeji, spomen kuće i hrišćanski objekti. 

Teritorija opštine Šid bila je naseljena još u doba praistorije. Prva naselja su formirana na onim mestima gde je bilo pre svega vode a zatim i ostalih životnih potreba (drvo, divljač, trska i drugo). Jedno od poznatijih naselja obalskog tipa bila je Gradina na levoj obali reke Bosut. Gradina predstavlja vrlo impresivan arheološki lokalitet s kompleksnim kulturnim inventarom od neolita do rimske epohe.

I Rimljani su ostavili svoj trag. Preko teritorije opštine Šid prolazili su vrlo značajni putevi koje su Rimljani gradili iz vojno-strateških razloga. Arheološki nalazi na toj teritoriji poput zlatne kacige, srebrnog novca, sarkofaga ili delova konjske opreme, upućuju na postojanje rimskih naseobina pored važnijih puteva.

Posle Rimljana dolaze Huni, Germani i Avari koji će vladati Sremom preko dva veka. Zajedno sa Avarima u ove krajeve dolaze i Sloveni.

Kada je reč o srednjem veku, iz tog perioda datira stari grad Berkasovo koji je pripadao despotu Vuku Brankoviću i tvrđava u naseljenom mestu Morović koja je pripadala despotu Stefanu Štiljanoviću.

Početkom 18. veka formira se vojna granica duž Save, Dunava, Tise i Moriša sa vojnim središtem u Petrovaradinu. Zamišljena je kao brana od upada Turaka.

Prvi i Drugi svetski rat ostavili su duboke tragove na teritoriji opštine. Ovde se odigrala i jedna od važnih bitaka Drugog svetskog rata poznatija kao Sremski front. U znak sećanja na učesnike i žrtve ove operacije, na mestu događaja podignuto je Spomen obeležje „Sremski front“ sa desne strane auto-puta Beograd-Zagreb.

Iz širokog izbora znamenitosti opštine Šid izdvojićemo par objekata u nastavku:

Spomen-obeležje „Sremski front” - vredni istorijsko-muzeološki materijali

Spomenički kompleks posvećen Sremskom frontu podignut je 1988. godine i nalazi se nedaleko od sela Adaševci, sa desne strane puta Beograd-Zagreb, tačnije, na 106 kilometru autoputa od Beograda prema Zagrebu.

Na prostoru od oko 28.000 hektara prikazani su istorijsko-muzeološki materijali koji govore o ratnim događanjima na prostoru između Beograda i Vukovara, Dunava i Save tokom 1944.-1945. godine. Izložena su imena poginulih boraca Jugoslovenske armije, vojnika Crvene armije, bugarskih i italijanskih vojnika.

Radovi na podizanju ovog obeležja započeti su 1985. godine, a završeni su u proleće 1988. godine.

Autori spomen-obeležja ,,Sremski Front“ su: Jovan Soldatović, akademski vajar, profesor - idejni projekt; pukovnik Dragoljub Tmušić, profesor Vojnoistorijskog instituta - imena poginulih boraca, imena jedinica, reljefni prikaz borbi; pukovnik dr Vojislav Subotić iz Vojnog muzeja - muzejska postavka; Miroslav Krstonošić, inženjer - arhitektonski projekt; prof. dr Milan Sapundžić - hortikultura. 

Spomen-obeležje ,,Sremski front“ čine tri celine. Prva je Sabiralište u obliku presečenog kruga sa 70 vertikalnih podzida od crvene cigle na kojima su ugrađene bronzane ploče sa nazivima svih jedinica koje su učestvovale u borbama na Sremskom frontu. Sabiralište predstavlja simbol prikupljanja jedinica pred juriš za proboj. U središtu Sabirališta su tri reljefa na kojima je prikazan raspored snaga i odbrambenih linija. Druga je Aleja časti - staza isprekidana podzidama od crvene opeke. Na podzidama je ispisano oko 13.500 imena palih boraca Jugoslovenske, Crvene, Bugarske armije i italijanske brigade. Treću celinu čini Muzej kružnog oblika, pokriven, s otvorom u sredini, čiji izgled asocira na rov i rovovski način borbe. U centralnom delu muzeja postavljena je kompozicija od oružja poraženih neprijatelja. U desnom delu muzeja je scenska postavka sa nekoliko desetina skulptura od gipsa, dela akademskog vajara Jovana Soldatovića, koje se posmatraju uz zvučne i svetlosne efekte. U levom delu se nalazi muzejska postavka događanja na frontu, počev od oslobođenja Beograda 1944. godine do konačnog proboja aprila 1945. godine.

Ruski dvor - višenamenska građevina zanimljive arhitekture

Građevina je podignuta oko 1780. godine kao letnja rezidencija biskupa novokanonizovane unijatske biskupije, Vasilija Božičkovića, u baroknom stilu. Zgrada kao nepokretno kulturno dobro ima status spomenika kulture od velikog značaja.

Arhitektura ovog objekta je vrlo specifična, jer je u okviru pravougaone jednospratne građevine, tipične za drugu polovinu 18. veka, projektovana crkva smeštena u južnom traktu. Zidno platno je skromno obrađeno i raščlanjeno kordonskim vencem, plitkim pilastrima i profilacijom koja naglašava glavni ulaz. Pored strmog četvorovodnog krova, poseban akcent kompoziciji daje bogatije oblikovani zabat nad ulazom u crkvu i barokni zvonik, ukazujući svojom izdvojenošću na namenu ovog dela zgrade.

Građevinu je na korišćenje Križevačkoj eparhiji dala Marija Terezija. Križevačka biskupija je osnovana 1777. godine, a od 1920. pa sve do 2002. godine u zgradi je bio manastir sestara Vasilijanki, dok su u posleratnim godinama tu bili sirotište i internat. Početkom 20. veka osnovan je samostan grkokatoličkih redovnica (Rusina), dok je za vreme Drugog svetskog rata u zgradi bila smeštena partizanska bolnica. Posle rata se u zgradi ,,Ruskog dvora“ nalazila muzička škola.

Spomen - kuća Save Šumanovića - mesto života poznatog umetnika

Sava Šumanović bio je jedan od najznačajnijih slikara 20. veka.

Građevina je podignuta 1867. godine, prvobitno kao pivara, da bi kasnije bila pretvorena u poštu. Sagradio je Paja Nikolić, a krajem 19. veka, porodica Šumanović se doselila u ovu kuću iz Vinkovaca. U njoj je jedan od najvećih i najpriznatijih slikara proveo svoju mladost i poslednje godine života, odakle je 28. avgusta 1942. godine odveden na stratište. Kuća predstavlja nepokretno kulturno dobro - spomenik kulture od velikog značaja od 1969. godine.

Pravougaonog je oblika, sa tri prostorije okrenute ka ulici, hodnikom i jednom prostorijom sa dvorišne strane. Imala je i trem na istoku koji je kasnije bio zamenjen novim prostorijama.  Zgrada je građena od opeke i ćerpiča. Za razliku od dvorišnih fasada koje su bile samo malterisane, ulična je bogato dekorisana.

Poseban akcent u obradi i rasporedu elemenata arhitektonskog oblikovanja dat je središnjem rizalitu oivičenom pilastrima i trouglastim završetkom. Lučno završenim prozorima iznad kojih se nalaze baldahinski ukrasi od maltera i godina izgradnje, centralni deo fasade čini zajedno s atikom, jedinstvenu i najraskošnije obrađenu celinu. Bočni delovi kompozicije raščlanjeni su pravougaonim prozorima sa profilisanim malterskim ramom i bogato obrađenim krovnim vencem sa konzolama, između kojih se nalaze kružni tavanski otvori u obliku stilizovanog cveta.

Na zgradi su konzervatorski radovi izvođeni poslednji put pre 25 godina. Nakon oluje 2023. godine, koja je nanela veliku štetu objektu, Ministarstvo kulture i opština Šid su izdvojili sredstva za neophodnu sanaciju, kako za rekonstrukciju krova, tako i za neophodne zidarske, stolarske i fasaderske radove, a obezbeđena sredstva iskorišćena su i za proširenje radova u unutrašnjosti objekta. 

Spomen-kuća je u blizini Galerije gde su izložene Šumanovićeve slike. Sačuvan je prvobitan izgled, sa godinom gradnje ispisanom na uličnoj fasadi (1861). U unutrašnjosti objekta sačuvani su autentični elementi iz tog vremena. Danas se u njoj održavaju izložbe dečjih radova, kao i samostalne postavke mladih talentovanih slikara.

Crkva Svetog Nikolaja - svojom monumentalnošću prevazilazi sremske crkve tog vremena

Ova monumentalna sakralna građevina podignuta je u drugoj polovini 18. veka (1758.-1765.). Crkva pripada Eparhiji sremskoj, Srpske pravoslavne crkve i kao takva je glavna pravoslavna crkva u gradu. Predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od velikog značaja.

Jednobrodna je građevina s polukružnom apsidom i visokim prizidanim zvonikom. Crkva visinom broda i zvonika kao i gabaritom, prevazilazi sremske crkve tog vremena. Svojom koncepcijom prostora i oblikovanjem arhitektonskog ukrasa, pripada savremenim baroknim rešenjima sakralnog graditeljstva. Neuobičajene su jedino segmentne izvijene linije prozorskih otvora na apsidi i bočnim zidovima broda. Naglašene visine hrama potencirane su udvojenim izduženim pilastrima sa jedinstvenim profilisanim kapitelima. Ispod krova izveden je jednostavan profilisan venac. Spratnost zvonika naglašena je horizontalnim kordonskim vencima, a visina i masivnost naglašeni su ugaonim plitkim pilastrima sa jedinstvenim profilisanim kapitelima. Glavni ulaz je na zapadu, dok se na južnom zidu nalazi bočni portal. Visoki ikonostas iz druge polovine 18. veka rezbaren je u baroknom duhu sa izvesnim rokajnim elementima. Vinova loza za grožđem, hrastovo lišće i ružini pupoljci ovijaju se oko ikona i stubova na ikonostosu. Mitropolitski presto i pevnice, stolovi i delovi crkvenog nameštaja, rezbareni su kao ikonostas, što doprinosi utisku jedinstvenog i autentičnog baroknog enterijera hrama. 

Ikonostas je 1787. godine oslikao Grigorije Nikolić, zemunski slikar. Somborski slikar Jovan Nedeljković bio je pozvan da obnovi ikonostas 1825. Statička sanacija objekta je urađena 2006. Tu se nalazi i Crkvena riznica.    

Kuća porodice Trumić - dom istaknute porodice

Prvo ćemo reći nešto više o porodici Trumić. Trumići su stara i veoma poznata porodica iz koje je protekao velik broj kapetana koji su služili u austrijskoj vojsci tokom 18. i 19. veka. Već krajem 18. veka (1795. godine) zasluge ove porodice su dostigle zavidan nivo, kada je bečki dvor uputio pismenu pohvalu kapetanu Teofilu Trumiću. Trumići, izdvajajući se od drugih seljačkih porodica, gradili su svoj ugled školujući se u austrijskim školama i stvarajući ogroman kapital. Vladimir Trumić, poznati trgovac, je sa svojom suprugom Aleksandrom imao dvoje dece, sina Nikolu i ćerku Milevu.

Porodična kuća je prizeman objekt, osnove u obliku razuđenog ćiriličnog slova G, pokriven zasečenim dvovodnim krovom i postavljen na regulacionoj liniji. Levo i desno od objekta su zidane ograde sa kapijama koje vode u dvorište. Obradi glavne fasade je posvećena najveća pažnja, a dekorativno su obrađene i bočne i dvorišne fasade. Glavna fasada je obrađena pod snažnim uticajem neoklasicizma. Bočni delovi su naglašeni plitkim rizalitima. Prozori su flankirani plitkim pilastrima koji nose profilisane nadprozornike u vidu timpanona. Horizontalna raščlanjenost fasade je postignuta coklom i profilisanim kordonskim vencem, a vertikalna sa jedanaest ,,dorskih“ pilastra koji nose raskošno profilisan venac sa plitkim reljefima.

Glavni ulaz u objekt nalazi se u dvorišnom delu i reprezentativno je obrađen u vidu trema sa stubovima. Levo od njega nalazi se dosta skromniji ulaz za podrum i tavan. Nakon nacionalizacije objekt je u cilju prilagođavanja potrebama Doma zdravlja produžen u dvorišnom delu na kojem je dodat još jedan objekt.

Unutrašnji raspored kuće ostao je autentičan. U centralnom hodniku promenjene su originalne podne pločice, dok su delovi autentičnih ukrasa na zidovima svih prostorija većim delom sačuvani. U ostalim prostorijama nalazi se autentičan parket.

Zbog svojih arhitektonskih karakteristika kao i značaja u kontekstu prošlosti Šida, zgrada predstavlja jedan od najznačajnijih spomenika kulture na urbanom prostoru Šida i samim tim zahteva adekvatnu zaštitu i kategorizaciju. Objekt je danas u vlasništvu Opštine Šid i koristi se za potrebe Muzičke škole i Mesne zajednice Šid.

U jugozapadnom delu Srema, gde se sremska ravnica, ispresecana rečnim tokovima, uzdiže ka zapadnim obroncima Fruške gore, smestio se ovaj istorijski „dragulj”. Upravo taj kontrast pejzaža čini opštinu Šid toliko interesantnom i posebnom. Protkana bogatom istorijom, kulturom i umetnošću, ova sremska opština ponosno čuva bogatu kulturnu baštinu i prirodne lepote ovog kraja.