Tekst: Tanja Prolić
U nastavku:
Borač – srednjovekovni grad skriven među strmim liticama
Srednjovekovni grad Borač prvi put se spominje u 14.veku, prilikom ugarskog prodora u Srbiju 1389. godine, kada ga je zajedno sa gradom Čestinom osvojio kralj Ugarske i car Svetog rimskog carstva, Žigmund Luksemburški. Ostaci ovog slavnog srednjovekovnog grada nalaze se samo 7,5 kilometara severno od Knića, na vrhu Boračkog krša. Veruje se da njegovo postojanje zadire još dublje u prošlost, da jezapravo nastao i pre 14.veka.
Grad Borač vezan je za znamenite vladare srednjovekovne Srbije: despota Stefana Lazarevića, Đurađa Brankovića i cara Dušana. Čuveni mletački kartograf, Fra Mauro, uvrstio ga je na mapu tada poznatih svetskih gradova, što dosta govori o njegovoj važnosti tokom srednjeg veka.
Borač je izgrađen od kamena donešenog iz obližnjeg kamenoloma, na vrhu litice koja je prirodni geološki fenomen. Strme padine Boračkog krša su omogućavale kontrolisanje prilaza, ali su dovele do nepravilne izdužene osnove grada koji se adaptirao konfiguraciji terena.
Zidovi su izgrađeni od lomljenog kamena u krečnom malteru. U sklopu utvrđenja uočavaju se dve celine, međusobno odvojene pregradnim zidovima i različitim nivoima, čineći gornji i donji grad. Ostaci kule kružne osnove i manje pravougaone građevine, za koju se veruje da je bila crkva, jasno su razlikuju. Pretpostavlja se da je u gornjem gradu bila stacionirana vojna posada i uprava, a da su se u donjem gradu nalazili stanovi, skladišta i drugi objekti. Borač je imao važnu ulogu prilikom neprijateljskih napada, jer se u njemu skrivalo tamošnje stanovništvo, a bio je dobro skrovište upravo zahvaljujući strmim liticama.
Prema saznanjima koji su do sada dostupna, pretpostavlja se da je Borač imao šest kula, sa posebnim akcentom na onu kružne osnove, poznatu i kao Bela kula. U njenoj blizini nalaze se ostaci građevine za koju se veruje da je crkva. Ovo zdanje se pripisuje caru Dušanu koji je u Boraču boravio sredinom 14.veka.
Istorija samog Boračkog krša, pak, seže još dublje u prošlost. Naime, prema rezultatima iskopavanja na ovom lokalitetu, koje su u nekoliko navrata vršili naši čuveni arheolozi i istoričari, taj prostor je bio naseljen čak nekoliko milenijuma unazad. Smatra se da su prvo utvrđenje postavili Rimljani, i da im je ono služilo kao osmatračnica.
Borački krš je bio važno vojno-strateško uporište svih srednjovekovnih vladara. Tokom vekova predstavljao je bedem srpske države i čuvao narod od napada neprijatelja.
Od preostalog kamena - manastir Kamenac
Manastir Kamenac smešten je podno Gledićkih planina, u selu Čestin, u neposrednoj blizini Gruže. Prema verovanju, ovaj manastir posvećen rođenju Presvete Bogorodice, zadužbina je despota Stefana Lazarevića koji ga je podigao početkom 15. veka, tačnije 1416. godine. To je učinjeno od preostalog kamena pri zidanju manastira Kalenić.
Ova sakralna građevina je vezana pored despota Stefana i za brojna druga značajna imena srpske istorije i kulture. Znameniti srpski književnik Joakim Vujić ga pominje kao parohijsku crkvu. Za vreme obnove 1870. godine, preko starog živopisa, daroviti slikar Dimitrije Posinković je uradio novi. Priloge obnovi dali su srpski kraljevi iz vodećih vladarskih dinastija: Aleksandar Obrenović i Petar Karađorđević. Na groblju u neposrednoj blizini je sahranjeno nekoliko uglednih ličnosti, među kojima i roditelji vojskovođe Tome Vučića Perišića.
Postoje i drugi razlozi zbog kojih manastir Kamenac ima nepobitnu istorijsku važnost. U porti se nalazi spomenik palim ratnicima iz Prvog svetskog rata, a nadomak manastira je jedna od najstarijih škola u Srbiji, podignuta još 1818. godine.
Postoji zanimljivo i intrigantno predanje o nastanku ovog manastira. Veruje se da je on građen istovremeno sa manastirom Kalenić, sazidanim od kamena sa Boračkog krša. On je mazgama prenošen na gradilište. Prilikom izgradnje manastira Kalenić, jedan promućurni rabadžija čija je nadležnost bila prevoz kamena, uvideo je da će tog materijala biti sasvim dovoljno za njegovu izgradnju, te je ostavljao svaki put po nekoliko odabranih delova i tako stvorio dobru zalihu kamena. Njegova namera je bila da se sagradi još jedan manastir koji će predstavljati njegovu zadužbinu, tako je nastala prva crkva manastira Kamenac. Kada je despot saznao za ovu prevaru, manastir je nazvao Kamenac, upravo po ukradenom kamenu od kojeg je izgrađen.
Pored ovog postoji još jedno predanje o izgradnji manastira Kamenac, a ono se još češće pominje u ovim krajevima, kao i u starim knjigama. Pošto je kamen donošen sa Boračkog krša, radnici su na tom mestu ostavljali građu kako bi olakšali teret mazgama i sprečili njihovo uginuće od prekomernog umora. Despot Stefan Lazarević je obilazeći ove predele ugledao veliku količinu kamena na jednom mestu i zato naredio da se od njega sagradi crkva. U prilog ovim predanjima idu i činjenice da je hram manastira Kamenac zidan od identičnog materijala kao i Kalenić i da je dugo godina bio njegov metoh. Takođe, teško da se sasvim slučajno dogodilo da je pridošlo bratstvo manastira Morača, s igumanom Joanikijem na čelu, 1700. godine, obnavljajući manastir Kalenić, to činilo i sa manastirom Kamenac.
Gradnja manastirske crkve koja je počela 1416. godine, trajala je jednu deceniju. Crkva je oblika sažetog trikonhosa s oltarskom apsidom nešto većom, u stvari, dubljom, od bočnih pevnica. U oltarskom delu pozicionirane su i tri dublje niše, od kojih su bočne slepe, a u srednjoj je prozor apside. Vitko oktagonalno kube oslonjeno na pandantife i bočne pilastre, uzdiže se iznad centralnog prostora naosa zasvedenog poluobličastim svodom. Zidana je od lomljenog kamena nejednakih dimenzija i profilacija, a pod je od kamenih mermernih ploča kvadratnog i pravougaonog oblika.
Turci manastir Kamenac pominju u svojim poreskim knjigama u više navrata, da bi iz sredine šesnaestog veka ostao podatak da u njemu boravi samo jedan monah. Tačan podatak kada je napušten i koliko je ta zapuštenost trajala nije preciziran, ali se zasigurno zna da je u pitanju više vekova.
Ova sakralna građevina „vaskrsla" je u periodu srpskih ustanaka, kada su u njoj boravile znamenite ličnosti ovog kraja. Pretpostavlja se da je crkva oslikana u vreme obnove 1870. godine, zahvaljujući svešteniku Pavlu Rafailoviću. Smatra se da je današnji ikonostas delo Dimitrija Posnikovića. Mitropolitu Mihailu pripisuje se zasluga izgradnje velike kapije sa zvonikom.
Mnogi konzervatorski i istraživački radovi su već završeni, neki od njih i dalje traju, a vremenom će svakako izaći na videlo i stari živopis, prekriven novim, Posnikovićevim.
Čestinski manastir Kamenac, smešten u tišini padina Gledićkih planina, nije često pominjan, niti je predmet rasprava naučnih krugova, za razliku od drugih manastira njegovog ranga. Njegova obnova i dogradnja teče lagano, sigurno i temeljno. Stameno, rekli bismo, baš kakvi su temelji i zidovi hrama, koji je zidan kamen po kamen, rukama neznanih neimara.
Zadružna kuća slavnog ustanika knez Miloševe Srbije
Spomenik kulture podignut kao zadružna kuća porodice Tucaković, čiji je najistaknutiji član Petar bio poznati ustanik i znamenita ličnost u vreme vladavine kneza Miloša, bio je jedan od njegovih najistaknutijih saradnika. Sagrađen je u prvoj polovini 19. veka, a o vremenu njegovog nastanka svedoče određeni elementi gradnje i građevinski detalji, koliko i tvrdnja vlasnika da je 1817. godina bila urezana u nadvratnik. Kuća Petra Tucakovića je najstarija kuća u tom kraju.
Nalazi se takođe u Čestinu i sagrađena je po bondruk-sistemu sa ispunom od čatme. Smeštena je na blago zakošenom terenu iskorišćenom za podrum. Odlikuje je prostrani trem završen doksatom i četvoroslivan krov blažeg nagiba, pokriven ćeramidom. Ovaj spomenik kulture je trodelne prostorne strukture koja se sastoji od „kuće", sobe i gostinjske sobe.
Smatra se retkim primerom zadružne kuće iz prve polovine 19. stoleća, podignute sa elementima varoške gradnje, koja graditeljskim detaljima i veličinama dimenzija upućuje na značaj njenog vlasnika. Stoga pored arhitektonskih vrednosti poseduje i memorijalni značaj.
Odlukom Vlade Republike Srbije, ova građevina je uvrštena među nepokretna kulturna dobra - spomenik kulture.
„Ovde počiva 370 ratnika Drinske divizije"
Ovaj spomenik je podignut nakon dekreta Vlade izdatog 1937. godine, a koji govori da se svuda tamo gde se nalaze sahranjeni borci iz prethodnih ratova podigne spomen obeležje. To je i učinjeno, te je u čast Drinske divizije drugog poziva koja je tokom oktobra-novembra 1915.godine, sprečavajući okruženje glavnine srpske vojske u Gruži ostavila 400 poginulih ratnika i Drinske divizije koja je 1918. oslobodila to područje, nikao ovaj spomenik. Kosti heroja su nakon rata sakupljene i sahranjene u zajedničku grobnicu kod stare škole u Gruži.
U pitanju je interesantno koncipiran spomenik oblika sarkofaga, koji počiva na modularno stepenovanom postamentu, i sa dve duboke četvrtaste žardinjere sa bočnih strana. U sredini se nalazi cela sa umetnutom bareljefnom pločom livenoj u bronzi. Ispod odlikovanog štita sa ocilima koji se probija između barjaka, pišu godine trajanja Prvog svetskog rata: 1914.–1918.
Od vladavine despota Stefana Lazarevića i drugih vladara srednjovekovne Srbije, pa sve do muka vojnika, učesnika Velikog rata, opština Knić nas do tančina vodi i upoznaje sa bogatom istorijom naše zemlje. I to uzbudljivim i poučnim putovanjem kroz vekove posredstvom svojih spomenika.