Upoznajemo istoriju Vojvodine kroz znamenitosti Stare Pazove

^{Tekst: Tanja Prolić}

Opštinu Stara Pazova karakteriše pre svega izuzetno povoljan geografski položaj - nalazi se skoro na pola puta između dva najveća grada u zemlji - 30 km je udaljena od prestonice, a 40 km od grada Novog Sada.

Smeštena u jugoistočnom delu Srema, omeđena je teritorijama opštine Inđija na severu, opštine Ruma na zapadu, opštine Pećinci na jugozapadu, a na jugoistoku i jugu graniči se sa beogradskim područjem. Istočnu granicu opštine predstavlja tok reke Dunav u dužini od 24 km. Prostire se na površini od 351 km2, gde živi oko 62.000 stanovnika, prema popisu iz 2022. godine. Zauzima 9,5% teritorije regije Srem, i 1,6% pokrajinske teritorije. Obuhvata devet naseljenih mesta od kojih su tri urbanog tipa - Stara Pazova, Nova Pazova i Novi Banovci, a preostalih šest su ruralnog karaktera - Golubinci, Vojka, Stari Banovci, Belegiš, Surduk i Krnješevci.

Opština Stara Pazova se odlikuje multietničnošću, multikonfesionalnošću i kulturnom raznolikošću. Osim Srba, koji čine većinsko stanovništvo, u opštini žive i Slovaci, Hrvati, Mađari, Romi i druge nacionalnosti. Kako su zastupljene različite veroispovesti, u opštini postoji i odgovarajući broj crkava. Da li ste znali da se najstarija evangelička crkva na Balkanu nalazi baš u Staroj Pazovi, a sagrađena je 1788. godine?

Slovačka zajednica u mestu Stara Pazova je naročito značajna ne samo zbog činjenice što oko 31% stanovnika čine Slovaci, već i zbog toga što je to najveća slovačka zajednica u zemlji.

Pazova se kao naselje prvi put pominje 1716. godine., a istoriju ove opštine najbolje ćete upoznati obilaskom njenih znamenitosti.

Zgrada štedionice veleposednika Nikole Petrovića - spomenik kulture u stilu secesije

Zgrada u kojoj se nekada nalazila štedionica veleposednika Nikole Petrovića, predstavlja zanimljiv objekt građanske arhitekture s početka 20. veka. Podignuta je 1905. godine. Pripada stilu secesije, pravca nastalog kada je naglo počela da se razvija privreda, kao reakcija usmerena protiv privredne stagnacije krajem 19. veka. Glavne karakteristike ovog stila su asimetričnost kompozicije, talasaste linije i jak kolorit. Dominiraju forme u ornamentu kao što su cvet, list, ljudska i životinjska tela.

U pitanju je jednospratna ugaona građevina, koja se nalazi u samom centru Stare Pazove. Zgrada je pravougaona sa zasečenim uglom u prizemlju, dok se na spratnom delu nalazi izbačeni trostrani erker iznad koga je ukrasno kube. Ima četvorovodni krov pokriven eternitom i ugaono kube. U prizemnom delu zgrade, prema Svetosavskoj ulici, ima šest velikih pravougaonih otvora (izloga), dok se desno nalazi ulaz pravougaonog oblika sa dvokrilnim vratima. Otvori su ukrašeni linetama ispunjenim plastičnom biljnom ornamentikom, a iznad srednja tri otvora je profilisani venčić. Između sprata i prizemlja je profilisani kordonski venac.

Sprat ima sedam lučno završenih prozora sa profilisanim okvirima između kojih su pilastri sa kanelurama i biljnom dekoracijom u gornjem delu. Svi spratni prozori su sa profilisanim segmentno završenim baldahinima ispod kojih su cvetni plastični motivi. Iznad bočnih prozora, na krajevima zgrade, nalaze se segmentno završene akroterije sa cvetnim motivima.

Ova građevina, zajedno sa hotelom preko puta i evangeličkom crkvom, lociranom dijagonalno, koja potiče iz druge polovine 18. veka, čini izuzetnu arhitektonsku celinu. 
U zgradi se danas nalazi Poreska uprava - filijala Stara Pazova. Proglašena je za nepokretno kulturno dobro - spomenik kulture od velikog značaja.

Kuća narodnog heroja Janka Čmelika - zavičajna zbirka u rodnoj kući

Revolucionar, učesnik NOB-a i narodni heroj SFRJ, Janko Čmelik, rođen je u Staroj Pazovi 1905. godine. Potiče iz seljačke porodice vojvođanskih Slovaka. Njegovom zaslugom su u Staroj Pazovi preorane ledine i pašnjaci, isparcelisane zajednice i podeljene siromašnim porodicama, da bi mogle da prehrane decu. Danas njegovo ime nosi osnovna škola i slovačko kulturno-umetničko društvo u Staroj Pazovi.

Kuća narodnog heroja Janka Čmelika, sagrađena je u prošlom veku i predstavlja tip seoske arhitekture. Na objektu s ulične strane postavljena je zvezda petokraka crvene boje ispod koje je crna mermerna ploča sa sledećim natpisom: „U ovoj kući rodio se i živeo Janko Čmelik (1905-1942) sekretar mesnog i sreskog komiteta KPJ za Staru Pazovu, član okružnog komiteta KPJ i član biroa PK KPJ za Vojvodinu. Streljan 12. maja 1942. god. u Sremskoj Mitrovici. Za izvanredno, hrabro držanje pred neprijateljem proglašen za narodnog heroja 25. X 1943. godine.” 

Turistička organizacija opštine Stara Pazova, u saradnji sa Zavičajnim muzejom u Rumi, a pod pokroviteljstvom Ministarstva kulture i informisanja R. Srbije, oformila je 2020. godine Zavičajnu zbirku u toj kući. Pored postavke vezane za život i narodnooslobodilačku borbu Janka Čmelika, u objektu se nalazi i etnološka postavka vezana za život staropazovačkih Slovaka i Srba, starosedelaca, a sama zbirka ima preko 3.500 artefakta.

Na osnovu Odluke Zavoda za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture NRS ovaj objekt predstavlja nepokretno kulturno dobro od značaja i stavlja se pod zaštitu države 4. marta 1950. godine (br. 205/50), da bi se sačuvala uspomena na ovog prvoborca narodnog ustanka.

Dvorac Šlos u Golubincima - stari zamak prekriven „velom” misterija

Dvorac Šlos u Golubincima, opština Stara Pazova, sagrađen je prema projektu arhitekte Florijana Madačonija, a iz projekta se vidi da je završen aprila 1767. godine. Njegova arhitektonska vrednost, sklad i simetrija, pravilan ritam otvora svrstavaju ga u grupu značajnih arhitektonskih ostvarenja druge polovine 18. veka.

Građevina je sagrađena za potrebe oficirskih porodica vojne granice kao „Upravna zgrada u Golubincima", kako je napisano u samom projektu. Po nameni i arhitektonskoj koncepciji mogla bi se svrstati u objekte koji su bili projektovani u vojne svrhe ili kao zgrade za stanovanje oficira privremeno raspoređenih u toj vojnoj komandi.

Po unutrašnjem sklopu i spoljašnjem izgledu, obradi i detaljima, ima sve karakteristike objekta vojno-graničarske arhitekture. Dvorac je slobodnostojeći spratni objekt pravougaone osnove. Unutrašnji prostor izgleda monumentalno zbog kamene ograde na stepeništu. Izuzev kamenih okvira vrata i prozora, fasada je izvedena u malterskoj plastici. Na istočnoj i zapadnoj strani nalazi se plitak rizalit. Na spratu dominira vertikalna podela zidnih površina pilastrima, između kojih se nalazi niz simetričnih prozora, dok je na prizemlju horizontalna malterska podela. Dvorac se nalazi u centru mesta Golubinci, okružen parkom. Zgrada je više puta adaptirana ali nije narušena njena izvorna koncepcija.

Ovaj je dvorac imao značajnu istorijsku ulogu. U njemu je boravio vožd Karađorđe Petrović tokom 1813. godine. U godinama pred Prvi srpski ustanak Karađorđe je više puta dolazio u Srem, sklanjajući se od Turaka.

Ovaj dvorac pokriven je „velom” tajni dok ga neki nazivaju i ukletim zamkom. Tokom dva veka svoga postojanja, nakon smrti prvog vlasnika, ponajčešće je služio kao mučionica. Poslednji mučenici su urezali svoja priznanja u zidove zamka krajem Drugog svetskog rata.

Njegova mističnost najverovatnije potiče iz vremena smrti prvog vlasnika i njegove supruge. Prvi vlasnik zamka se jedne noći, nakon dugog puta, iznenada vratio i našao svoju mladu suprugu u zagrljaju sluge. Slugu je odmah posekao, a nju je potpuno nagu vezao za severni stub zamka, rekavši joj da će tu ostati, sve dok je pauci paučinom ne premreže. Nakon nedelju dana, žena je od studeni, žeđi i gladi umrla, a da joj paučina nije došla ni do brade. Odzvanjali su njeni jauci i preklinjanja za bržom smrću. Vlasnik zamka je nakon neverstva i smrti svoje žene, prestao da jede i pije. Sedeo je sam za sofrom i molio za oproštaj. Stariji meštani govore da se svakih deset godina u nekim vetrovitim i sipljivim jesenjim noćima, pojavljuje čovek obučen u pohabano plemićko odelo i dugo se moli nad razrušenim zamkom.

Rešenjem Zavoda za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture NRS br. 1116 od 26.09.1951. godine, zgrada dvorca Šlos u Golubincima nalazi se pod zaštitom države i predstavlja kulturno dobro od velikog značaja.

Sokolski dom Kralj Petar I Oslobodilac - više od jednog veka sokolskog društva

Sagrađen je u prvoj polovini 20. veka, 1931. godine, prema nacrtu koji je besplatno sačinio čuveni srpski arhitekta i tadašnji načelnik građevine Momir Korunović (1883-1969) iz Beograda. Korunović je ostao upamćen kao začetnik savremenog srpsko-vizantijskog stila, jedinog arhitektonskog originalnog stila koji je nastao na ovim prostorima, dok je profesor arhitekture Predrag Zrnić (1904-1990) iz Beograda razradio taj nacrt, a radove nadgledao njegov rođeni brat, arhitekta Marko Zrnić.

Sokolski dom se sastoji od visokog, isturenog pravougaonog bloka sa vežbaonicom 14x10 metara, i nižih delova sa pomoćnim prostorijama. Na uličnom pročelju sala ima tri lučna prozora s arhivoltama, koje su bile obojene crvenom bojom. Ovaj plitko istureni blok zgrade, pokriven četvorovodnim krovom, flankiran je niskim, trodelnim lučnim tremovima. U zgradi se danas nalaze KUD „Branko Radičević“ i muzička škola.

Sokolsko društvo u Staroj Pazovi osnovano je 15. avgusta 1906. godine, na zalaganje opštinskog lekara dr Jovana Baraća i knjigovođe Štedionice u Staroj Pazovi, Jovana Vučkovića. Društvo godinama nije imalo adekvatne vežbaonice, pa se iz tih razloga, krajem 1927. godine, krenulo ozbiljno razmišljati o izgradnji sokolskog doma. Potreba je postala još veća 1928. godine, kada je dotadašnja sokolana otkazana te je društvo iste godine pristupilo i finalnom rešenju zidanja doma. Zahvaljujući visokoj svesti opštinskih odbornika, na čelu s advokatima Viktorom Rupom i Brankom Kijurinom, sokolsko društvo u centru mesta dobija vrlo pogodno zemljište za zidanje doma. Godine 1930. Upravni odbor zaključuje da dom nazove dom Kralja Petra I Oslobodioca kao vidan znak zahvalnosti velikom kralju Ujedinitelju našeg naroda.

Hram Prenosa moštiju Sv. oca Nikolaja u Belegišu - monumentalni predstavnik srpskog nacionalnog stila

Prvi pravoslavni hram u Belegišu, rodnom mestu još jednog narodnog heroja SFRJ, Vere Miščević, sa svodom od dasaka pokrivenih trskom, bio je sagrađen od pruća i blata. Novo prostranije sakralno zdanje izgrađeno je 1731. godine, a osveštao ga je episkop krušedolski Nikanor (Meletijević). Druga crkva sagrađena je 1766. godine.

Nova crkva Svetog oca Nikolaja sagrađena je u trećoj dekadi prošlog veka, 1924-1927. godine, a zidali su je Kosta Đaniš i Sava Škorić iz Šapca, dok je 4. jula osveštao patrijarh Dimitrije. Iz stare crkve prenet je ikonostas Nikole Markovića, ali je po dimenzijama bio mali za novu, pa su sa svake strane dodate još po tri nove ikone.

Crkva Prenosa moštiju Svetog oca Nikolaja u Belegišu je monumentalna građevina, iznenađujuće velikih dimenzija za mesto u kome se nalazi. Predstavlja značajan primer crkvenog graditeljstva iz prve polovine prošlog veka. Definisan kao srpski nacionalni stil, ovaj je arhitektonski pravac sačuvao najbolje iz tradicije srednjovekovne srpske arhitekture i adaptirao je potrebama i novom shvatanju crkvenog graditeljstva. Crkva je bogato ukrašena vučenom i livenom plastikom, triforama i rozetama i drugim dekorativnim elementima, stilski neujednačenim. Primeri obnove nacionalnog stila su retki u crkvenom graditeljstvu Srema, a crkva u Belegišu na najbolji način prezentuje sve odlike ovog stila koji tokom treće decenije prošlog veka ispoljava svoju punu zrelost.

Ova sakralna građevina zidana je kao jednobrodna, zasvedena lažnim svodovima, od rabic-mreže i maltera, između polukružnih lukova. Iznad njih, u visini temena, urađene su masivne armirano-betonske grede koje imaju ulogu zatege. Na zapadnoj strani, uz pripratu, nalazi se visoki trostrani zvonik koji iz pravougaonog oblika, iznad naglašenog podeonog venca, u nivou slemena krova, prelazi u osmougaoni. Zvonik je u nivou prizemlja i sprata proširen bočnim prostorijama sa po dva polukružna prozora u svakoj prostoriji. Dužina crkve je 36 m, a širina 12 m. Širina crkve zajedno sa pevnicama iznosi 16,40 m. Visina broda crkve je 18 m, a zvonika sa krstom 36 m.

Na istočnoj strani je polukružna apsida s unutrašnje, a petougaona sa spoljašnje strane zasvedena polukalotom. Pokrivena je eternitom preko daščane podloge, sa grbinama opšivenim pocinkovanim limom. Brod crkve pokriven je dvovodnim krovom sa pokrivačem od eternit-ploča. Oluci, odlučne vertikale i sve opšivke su od pocinkovanog lima. Razuđenost fasada postignuta je nešto istaknutijim pravougaonim bočnim pevnicama sa dvovodnim krovovima i eternit-pločama. U preseku osa bočnih pevnica i broda crkve diže se osmostrani tambur sa kupolom pokrivenom pocinkovanim limom. Tambur i kupola nesrazmerno su mali u odnosu na dimenzije crkve.

Crkva je zidana opekom starog formata. Iznutra je omalterisana krečnim malterom, a spolja produžnim, osim cokle koja je obrađena u veštačkom kamenu bez profilacije. Vertikalnost broda crkve i zvonika naglašena je pilastrima širine 80 cm čiji ritam odgovara unutrašnjoj podeli prostora i rasporedu prozorskih otvora.

Ikonostas pripada tipu višespratnih oltarskih pregrada. Njegova podela profilisanim talasastim vencima izvršena je u horizontalnim zonama. U prvoj zoni su prestone ikone u coklu, dveri i medaljoni iznad prestonih ikona. U drugoj zoni su kompozicije praznika, a u trećoj medaljoni sa scenama iz ciklusa muka Hristovih i Raspeća sa medaljonima Bogorodice i Svetog Jovana Bogoslova.

Pored navedenih, ne propustite ni ostale znamenitosti opštine Stara Pazova: zgradu nekadašnjeg hotela „Petrović” sa početka prošlog veka, porodičnu kuću veleposednika Nikole Petrovića, u duhu eklektičkih shvatanja niti zgradu župnog dvora slovačke evangeličke crkve a.v. iz 19. veka i mnoge druge.