Od rimskih termi preko srednjovekovnih hramova - Šta sve nudi Čačak?

^{Tekst: Tanja Prolić}

Čačak je smešten u središnjem delu centralne Srbije, najvećim delom u zapadnom Pomoravlju. Zbog svog geografskog položaja čini vezu između zatalasanog pobrđa Šumadije na severu i brdsko-planinskih oblasti unutrašnjih Dinarida na jugu. Središnji deo grada Čačka čini čačanska kotlina, koja se nalazi između planina Jelice na jugu, Ovčara i Kablara na zapadu i Vujna na severu, a na istoku je kotlina otvorena prema kraljevačkoj kotlini.

Čačak je dobro poznata turistička destinacija zahvaljujući svom dragocenom spomeničkom nasleđu i prirodnim lepotama koje ostavljaju bez daha. Mi smo za vas izdvojili pet atrakcija koje nikako ne bi trebalo da propustite u ovom gradu!

Rimske terme - nasleđe iz kasne antike 

Započećemo sa znamenitošću koja seže u najdalju istoriju. U pitanju je građevina koja datira još iz rimskog doba i pronađena je sasvim slučajno. Naime, prilikom iskopavanja temelja stambeno-poslovne zgrade u centru ovog grada, iza hotela „Beograd“, pronađeni su ostaci građevine čiji je naziv ostao opšteprihvaćen u stručnim krugovima i turističkoj mapi kao „Rimske terme“. Lokalitet je 1970. godine proglašen za spomenik kulture i nalazi se pod pokroviteljstvom Narodnog muzeja u Čačku. 

Navedena građevina je deo većeg kompleksa koji se nalazio na prostoru današnjeg centra Čačka.  Datira iz kasne antike - 4. i 5. veka.

Osam prostorija su sačinjavale nekadašnje terme i bile su orijentisane pravcem istok - zapad. Deo koji je očuvan ima dimenzije 22,60x18,45 metra, to jest površinu približno 340 kvadratnih metara. U osnovi pronađene građevine se nalaze tri niza prostorija, od kojih su severni i centralni niz korišćeni kao prostorije za presvlačenje, vežbaonica i kupatilo sa hladnom vodom. 

Terme su podignute od kamena i opeke, imale su zastakljene prozore. Podovi su popločani opekama koje su bile interesantnih oblika - naličile su na leptira i bile u vidu šestougla. 

Kada je reč o zidovima prostorija, oni su bili fresko oslikani, u vidu bojenih traka svetloplave, zelenkasto plave i crvene boje. 

Metoda po kojoj su terme izgrađene podrazumevala je korišćenje toplog vazduha za zagrevanje bazena sa vodom putem podnog i zidnog grejanja. Podovi prostorija koje su se zagrevale bili su formirani nad stubićima građenih od opeka. Voda se zagrevala putem ložišta sa spoljne strane objekta, a potom je topao vazduh kružio ispod podova bazena i kroz šuplje zidove termi. Ona je kroz terme sprovođena keramičkim cevima, a za odvod su se upotrebljavale olovne cevi. 

Južni niz prostorija podrazumevao je odaje sa vrućim kupatilom i saunom, odnosno nužnikom. 

Rimsko kupatilo je sagrađeno krajem 3. i početkom 4. veka n.e., a u drugoj polovini 4. veka terme su renovirane i korišćene u iste svrhe. Krajem 4. veka, nakon što su terme napuštene, na istom mestu je oformljeno srednjovekovno naselje sa grobljem. 

Nakon što su završeni arheološki radovi 1970. godine, a kojima su rukovodile Milena Ikodinović i Obrenija Vukadin, saradnice Narodnog muzeja u Čačku i Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva, objekat je konzerviran, prema projektu Radoslava Prokića. 

Crkva Vaznesenja Hristovog - povratak srednjovekovnim „korenima“

Sledeća građevina o kojoj govorimo potiče iz srednjeg veka, građena je u periodu od 1180. do 1190. godine, a njen ktitor je knez Stracimir, brat velikog župana Stefana Nemanje. Ova sakralna građevina nalazi se u samom centru Čačka. 

U pitanju je vrlo prostran hram sa trodelnim oltarskim prostorom na istočnoj strani, sa zvonicima i visokom središnjom kupolom čiji raspon iznosi gotovo 12 metara. Osnova hrama je pravougaona, dužine 29,75 metara. 

Građevina je više puta obnavljana, jer je pod turskom vlašću delimično rušena i pretvarana u islamsku bogomolju. Prva obnova je bila 1834. godine, a druga, obimnija, dvadeset dve godine kasnije. Zbog mišljenja da barokni stil ne odgovara staroj čačanskoj crkvi, izvršena je restauracija kojom je radikalno promenjen spoljašnji izgled crkve. Težilo se vraćanju njenog srednjovekovnog oblika, a uzori su traženi u starim raškim hramovima. 

Ono po čemu se Crkva Vaznesenja Hristovog još ističe su stara zvona koja su pronađena zakopana u zemlji. Na jednom od zvona je otkriven natpis na staroslovenskom jeziku, koji govori da je zvono darovao gradački mitropolit Nikifor, a na drugom da je ono dar Presvetoj Bogorodici Gradačkoj iz 1454. godine. Ovo zvono se ubraja u najstarija zvona u našoj zemlji. 

Kada govorimo o unutrašnjosti građevine, u zbirci ikona se najviše izdvaja Bogorodica Odigitrija sa Hristom, koja je delo nepoznatog slikara i datira iz 16. veka. Za izrazitu dekorativnost velike i reprezentativne celine ikonostasa zadužen je majstor drvorezac Nikola Janković. U pitanju je bogatstvo rezbarenih biljnih frizova sa zlatnim i srebrnim folijama. 

Takođe, u riznici ove crkve se nalazi više starih rukopisnih knjiga, od kojih je najvažnije četvorojevanđelje, poznato u nauci kao „čačansko“. 

Manastir Ježevica - bogomolja bogatog živopisa

Manastir Ježevica, koji je izgrađen na padinama Jelice, u istoimenom mestu nedaleko od Čačka, po predanju je zadužbina kralja Milutina. Posvećen je Svetom Nikoli. 

Međutim, kada govorimo o arhitekturi na osnovu današnjeg izgleda crkve, može biti reči samo o dve njene poznije faze, to jest iz 17. i 19. veka. Građevina je podignuta po ugledu na rašku skupinu hramova. Crkva ima prostranu, spolja polukružnu apsidu, par plitkih pravougaonih pevnica kojima se proširuje jednobrodni naos, slepu kupolu i pripratu koja je od naosa bila odvojena visokom drvenom pregradom. Građevina ima osnovu krsta. Prema pisanim izvorima, pred zapadnim pročeljem je postajao i trem. 

Živopis hrama potiče iz 1609. godine. Za freske oltarskog prostora i himnografski tekst ispisan na profilisanom vencu zadužen je neosporni talenat slikara Georgija Mitrofanovića. Godine 1637. oslikani su naos i priprata. Očuvane su freske o životu Svetitelja, Bogorodice i stradanju Isusa Hrista. 

Manastir je za vreme turske vladine često rušen, ali i obnavljan od strane srpskog naroda. Velika obnova crkve je izvršena sredinom 19. veka, kada je otvoren ulaz kroz severnu pevnicu, a zapadni zid crkve i trem srušeni kako bi se produžila priprata i podigao visoki zvonik sa barokiziranom kapom i klesanim ukrasom na portalu. Međutim, eliminisanjem starog pročelja je nestala i scena Strašnog suda. Nedugo posle toga je crkva dobila i novi ikonostas. Za prestone ikone je bio zadužen Janko Mihailović Moler. U drugoj polovini prošlog veka, tačnije od 1977. do 1979. godine su izvršeni konzervatorsko-restauratorski radovi na arhitekturi i živopisu. 

Do 2005. godine manastir je bio parohijska crkva, kada je preimenovan u muški manastir, a 2016. godine je preimenovan u ženski. Predstavlja nepokretno kulturno dobro od velikog značaja. 

Spomenik vojvodi Stepi Stepanoviću - oda slavnom vojskovođi

Jedna od najznačajnijih ličnosti Prvog svetskog rata bio je vojvoda Stepa Stepanović. Slavni srpski vojskovođa je sahranjen baš u ovom gradu, a u njegovu čast podignut je spomenik, ispred zgrade glavne pošte. Podignut je za života Stepe Stepanovića i prikazuje vojvodu u stojećem stavu. Visina spomenika iznosi 245 centimetara. 

Ogradu spomenika čine kameni obelisci nalik na topovske granate na kojima su upisani nazivi mesta u kojima je Stepanović odneo pobedu zajedno sa vojskom koju je predvodio. Bronzana bista je okrenuta prema njegovoj kući, a od spomenika do iste su postavljene ploče sa pomenima bitaka u kojima je bio učesnik. 

Spomen kosturnica poginulim ratnicima u čačanskom kraju 1912-1918 - „Spomenik ratnicima četiri vere”

Spomen kosturnica je podignuta 23. septembra 1934. godine ratnicima koji su dali svoje živote na prostoru Čačka, za vreme balkanskih i Prvog svetskog rata. Sagrađena je u organizaciji i uz pomoć sredstava koje je prikupila Pomoćna ženska sekcija čačanskog pododbora Udruženja rezervnih oficira i ratnika, a svoju pomoć su pružili i pododbor UROIR i Ministarstvo pravde Kraljevine Jugoslavije. Ovaj spomenik kulture označava velika stradanja i ljudske žrtve tokom balkanskih i Prvog svetskog rata. 

Za projektovanje spomen kosturnice bio je zadužen inženjer iz Čačka Isidor Janjić, dok je izgradnja poverena čačanskom kamenorescu Frančesku Berbelji. 

Iznad kosturnice u kojoj počivaju posmrtni ostaci 918 vojnika, na sredini pravougaonog postolja od betona dimenzija 4,60 x 5,75 x 0,74 metara, nalazi se spomenik izveden u obliku izdužene zarubljene piramide pravougaone osnove dimenzija 1,4 x 2,0 x 5,5 metara, postavljene na dvostepeno postolje 2,8 x 2,2 metara sa stepenikom visine 37 centimetara. Za gradnju je korišćen pritesan kamen „Plavi tok” koji je Berbelja dovlačio iz svog kamenoloma u Jaminskoj Steni. Na svaku stranu piramide postavljene su predstave verskih simbola, izvedene od jablaničkog granita - pravoslavni krst, katolički krst, kružna ploča sa Davidovom zvezdom i kružna ploča sa polumesecom i zvezdom. Ovi simboli četiri verske zajednice označavaju zastupljenost vojnika različitih vera stradalih u čačanskom kraju tokom navedenih ratova.

Sedam godina kasnije, tokom Drugog svetskog rata, Nemci su u pisanoj formi naredili kamenorescu da sa spomenika ukloni ploče sa simbolima judaizma i islama, pa su na mestu tih simbola ostale samo vidljive konture. Spomenik nije obnavljan sve do 2007. godine, kada mu je vraćen prvobitni izgled. Ponovo je otkriven istog datuma kada je i podignut - 23. septembra.

Čačak nas vodi na zanimljivo putovanje kroz istoriju - od kasne antike i rimskog doba, preko srednjovekovnog perioda i dinastije Nemanjić, do teških godina Prvog svetskog rata. Osim obilaska brojnih kulturno - istorijskih znamenitosti, tu je i nestvarna priroda Jelice, Ovčara, Kablara i Vujna, koja nikoga ne ostavlja ravnodušnim.