Tekst: Tanja Prolić
U nastavku:
Opština Smederevska Palanka smeštena je u severoistočnom delu Šumadije, na ušću Kubršnice u Jasenicu. Grad, koji predstavlja centar istoimene opštine, okružen je velikim selima od kojih mnoga imaju infrastrukturu kao i gradska sredina, te ne čudi da se sve veći procenat gradskog stanovništva odlučuje da se nastani upravo u selima ove opštine. Ovome je svakako doprinelo obnavljanje putne mreže, te danas područje ove opštine naseljava oko 55 000 ljudi, a skoro jednak broj njih živi u gradu i seoskoj sredini.
Istorija teritorije na kojoj se danas prostire ova opština seže u daleku prošlost, još u period praistorije, što dokazuju ostaci neolitskih naselja na preko 25 lokaliteta. Mnogobrojni predmeti pronađeni tokom arheoloških istraživanja izloženi su u Narodnom muzeju u Smederevskoj Palanci. Kasnije teritoriju opštine Smederevske Palanke naseljavaju Iliri i Tračani, a potom i Rimljani.
Na mestu današnjeg grada nalazilo se naselje koje se prvi put pominje davne 1020. godine, pod imenom Bela Crkva u Povelji cara Vasilija II, kojom se reguliše status Ohridske arhiepiskopije.
U periodu ustanaka protiv turske okupacije celo područje današnje Smederevske Palanke predstavljalo je žižu dešavanja. Čuvena istorijska ličnost iz ovog istorijskog poglavlja, junak Prvog srpskog ustanka, Stanoje Stamatović Glavaš, rođen je u Glibovcu, prigradskom selu ove opštine.
Bogata istorija ovog kraja oslikana je u kulturno-istorijskim spomenicima kojima obiluje Smederevska Palanka.
Crkva Svetog Preobraženja – raskošan ikonostas čuvenog romantičara
Ova značajna bogomolja predstavlja karakterističan primer srpske sakralne arhitekture sa kraja 19. veka, sagrađena je u periodu od 1865. – 1890. godine, i ubraja se u najvrednije objekte graditeljskog nasleđa ovog kraja. Hram je nepokretno kulturno dobro, ima status spomenika kulture. Na samo 15 metara niže od crkve, nalazi se stari kameni most koji dokazuje da je u prošlosti ovuda prolazio Carigradski drum, glavna evropska saobraćajnica Otomanskog carstva.
Crkva poseduje izuzetne primere ikona, bogoslužbenih knjiga, sasuda i crkvenog mobilijara, Upravo je ikonostas ono po čemu se ova bogomolja najviše ističe: od 1902. do 1903. godine čuveni srpski predstavnik romantizma, slikar Steva Todorović, sa slikarima svoje škole i suprugom Poleksijom živopisao je ovaj hram. Od četvrdeset i jedne ikone raspoređene u četiri zone, on je zaslužen za trideset i osam.
Kompozicije su rađene tehnikom ulja na grundiranoj podlozi, a izbor tema usaglašen je sa simbolikom prostora. Prema tome, uz scene biblijske i istorijske tematike, prisutni su i paradni potreti crkvenih i svetovnih velikodostojnika. Ikonostas Crkve Svetog Preobraženja spada u tip visoko razvijenih ikonostasa sa neoklasicističkim elementima.
Ova crkva je u osnovi podužna jednobrodna građevina podeljena na oltarski prostor, naos koji je u predoltarskom prostoru proširen pevnicama sa severne i južne strane i pripratu sa galerijom i zvonikom.
Kada je o fasadi reč, njenu dekoraciju odlikuje naglašen dvopojasni sokl, stilizovana malterska obrada koja imitira zidanje u pravilnom slogu, friz slepih arkada ispod krovnog venca, sa akcentom na tri kupole nad naosom i pevnicama i vitki zvonik nad pripratom. Upravo se na izgledu fasade i prozora oslikava duh Hanzenove graditeljske škole, koja je dobila ime po Teofilu Hanzenu, čuvenom austro-ugarskom arhitekti iz 19. veka. Vidljiv je u razbijanju monotonije fasada postavljanjem u belom kamenu klesanih ulaznih portika sa baldahinom i prozorskih otvora u vidu bifora, trifora, kvadrifora i rozeta.
Manastir Pinosava – čuvar duhovnih vrednosti kroz vekove
U ataru sela Kusadak koje pripada opštini Smederevska Palanka, u hrastovoj šumi, na mestu stare brvnare, nalazi se manastir Pinosava. Pored Crkve Svetog arhangela Gavrila tu se nalazi i sobrašica, ali i zanimljivo staro groblje, kao i ogroman hrast po kojim je, prema narodnom predanju, Karađorđe pričešćivao vojsku.
Postoje dva verovanja kada je nastanak ovog manastira u pitanju. Prema prvom, manastir Pinosava i crkvu u Smederevu podigle su sestre sa Kosova Pinosava i Vukosava, nakon što su nasledile od oca sanduk pun zlata i zavetovale se Bogu da će od istog sagraditi dve bogomolje. Pinosava je sagradila ovaj manastir koji po njoj i nosi ime. Prema drugom verovanju, grupa monaha je bežeći od Turaka nastanila ovo područje i podigla crkvu čatmaru, kasnije brvnaru.
Veruje se da je prvi manastirski hram izgrađen u 15. veku, to jest između 1430. i 1459. godine i da je bio malih dimenzija. Oko njega, bile su raspoređene male skromne monaške kelije. Prvobitna bogomolja je srušena 1690. godine u osvetničkoj omazdi Turaka, posle sloma ustanka pod patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem.
Na mestu starog hrama je 1733. godine podignut novi koji je služio i za sva okolna sela, jer su Turci razorili ostale bogomolje, a ova je, zahvaljujući tome što je skrivena u šumi, izbegla njihovu sudbinu. Od 1841. do 1847. godine hram je obnovljen.
U pitanju je jednobrodna građevina, podeljena na naos na koji se nadovezuje oltarski prostor na istoku i pripratu sa baroknim zvonikom na zapadu.
Fasadnu dekoraciju karakteriše izvođenje kordon i krovnog venca sa naglaskom na zonu prozorskih otvora sa pilastrima povezanim stilizovanim, saracenskim lucima. Naročita pažnja posvećena je obradi zapadnog i severnog portala klesanih u kamenu i dekorisanih geometrijskim i floralnim ornamentom.
Sobrašica se nalazi severoistočno od crkve i veruje se da je sagrađena u istom periodu kad i ona. Osnova je pravougaonog oblika, izvedena na temelju od opeke koji nosi bondručnu konstrukciju od hrastovog drveta, sa krovom na četiri vode pokrivenim ćeramidom. Njene dimenzije iznose 11,25x3,85 metara.
Nekadašnji ikonostas oslikao je Janja Moler 1832. godine, ali je on zamenjen visokom oltarskom pregradom za koju je zaslužan debarski majstor Nestor Aleksijević, u periodu od 1929. do 1931. godine. Bogomolja poseduje vredne bogoslužbene knjige i predmete, a najviše se izdvaja zlatni putir koji su 1844. godine manastiru poklonili sinovi Vujice Vulićevića, vinovnika Karađorđeve smrti, za „otkup“ njegovih grehova.
Ovde su sahranjene i značajne istorijske ličnosti. Mermerne nadgrobne ploče koje stoje na soklu crkve, na istočnoj i severnoj fasadi, svedoče da se tu nalaze grobovi Miloja Popovića Đaka, vođe Đakove bune, pomenutog Vujice Vulićevića, koji je bio kum Karađorđa ali je učestvovao u njegovom ubistvu, njegovog brata Đuše i pukovnika Ranka Majstorovića, člana Srpskog sovjeta.
Narodni muzej – spomenik sa 7 000 arheoloških eksponata
Ovaj muzej, koji predstavlja ponos opštine Smederevska Palanka, osnovan je u martu 1966. godine, nakon što je Skupština opštine Smederevska Palanka donela tu odluku, i muzeju je dodeljen prostor u zgradi Stare pošte.
Tri godine kasnije Muzej je preseljen u građevinu nastalu sredinom 19. veka, koja je predstavljala porodičnu kuću porodice Šišković. Ova građevina koja je po svojoj veličini, lepoti i položaju veoma reprezentativna, otkupljena je za Sresko načelstvo, a po njegovom izmeštanju u istoj je smeštena opštinska uprava, i konačno Narodni muzej. Građevina je i sama proglašena spomenikom kulture.
Narodni muzej osnovan je kao muzej kompleksnog tipa. Formirana su odeljenja: arheologije, istoriografije, etnologije i istorije umetnosti, a u poslednjoj deceniji obrazuje se i prosvetno - pedagoško odeljenje, odeljenje službe opštih poslova, kao i Galerija moderne umetnosti.
Saradnja eminentnih domaćih i stranih imena i institucija iz oblasti arheologije rezultirala je fondom od oko 7 000 predmeta, od kojih se najviše ističu zbirke predmeta iz neolitskog perioda i numizmatička antička zbirka. Nekoliko predmeta iz neolitske zbirke ovog muzeja izabrani su i bili uključeni u postavku izložbe koja je predstavljala neolit na Balkanu, na evropskom i američkom kontinentu.
Etnografsku zbirku čini oko 1000 predmeta koji prikazuju seosku i gradsku materijalnu kulturu 19. i 20. veka. Prosvetno-pedagoško odeljenje pak u prvi plan ističe razvoj komunikacije između Narodnog muzeja i publike, odnosno šire javnosti. Primarni cilj ovog odeljenja je približavanje muzejskih programa najširoj publici, različitih nivoa obrazovanja, interesovanja, ali i godina.
Istorijsko - umetničku zbirku srpskog slikarstva čine najznačajnija imena: Uroš Predić, Paja Jovanović, Sava Šumanović, Ljuba Ivanović, Beta Vukanović, Lubarda, Konjović, Bijelić i drugi poznati slikari.
Trg kulture - žiža kulturnih dešavanja i relaksacije
Trg kulture u centru Smederevske Palanke, ispred Gradske biblioteke „Milutin Srećković” u jednoj od najstarijih ulica, predstavlja projekat Ministarstva kulture i informisanja i lokalne samouprave. Pored toga što je namenjen različitih kulturnim dešavanjima, građani su dobili novu pešačku zonu za odmor i uživanje.
Trg kulture počinje ispred Gradske biblioteke „Milutin Srećković”, a u nastavku je pešačka zona, jer je rekonstruisan i deo Ulice 10. oktobar do već uređene Francuske ulice. Osim toga, postavljena je nova LED rasveta, a uz stari drvored zasađena su mlada stabla.
U centru je izgrađena prva javna česma u Smederevskoj Palanci, koja je specifična jer su na njoj uklesani citati velikana poput Jovana Dučića, Ive Andrića, Vuka Karadžića.
Na otvorenoj sceni u amfiteatru održavaće se različita kulturna dešavanja: književne večeri, koncerti, bioskop na otvorenom i razni drugi muzičko – plesni programi. Sve je opremljeno savremenom scenskom rasvetom i odgovarajućim ozvučenjem. Zajednička ulaganja za ovaj projekat premašila su 20 miliona dinara.
Opština Smederevska Palanka odlično se pozicionirala na turističkoj mapi Srbije prvenstveno jer je prepoznala značaj ove privredne grane. Danas ona ima bogatu turističku ponudu koja uključuje prirodne lepote, sakralne građevine iz različitih istorijskih razdoblja, ali i kulturne sadržaje koji će odgovoriti na zahteve i najprobirljivijih posetilaca. Ovakva objedinjena turistička ponuda čini je odličnom destinacijom za domaće, ali i inostrane turiste.