Opština Nova Crnja: Šest naselja koja kriju nemerljiva blaga

^{Tekst: Tanja Prolić}

Nova Crnja nalazi se u Srednjobanatskom okrugu. Opštini pripada šest naselja: Aleksandrovo, Toba, Nova Crnja (centar opštine je istoimeno naselje), Vojvoda Stepa, Srpska Crnja i Radojevo. Svako od ovih naselja ima drugačiju priču o svom nastanku i čuva autentične spomenike kulture. 

Nova Crnja je i centar opštine. U pitanju je tipična naseobina oformljena naseljavanjem u 18. veku na delu pustare Buzitovo, kada je veleposednik Čekonjić 1792. godine doveo prvu grupu doseljenika, koju su činili kmetovi Mađari. Druga grupa doselila se 1828. godine na mestu gde se sada nalazi Nova Crnja. Oni su sklopili ugovor sa veleposednikom o preuzimanju dela obradivog zemljišta na tridesetogodišnju otplatu. Iako je naseljena nova lokacija i dalje je zadržano ima Buzitovo, ali je kasnije, zbog isključivo mađarskog stanovništva, nazvano Mađar Crnja i taj se naziv zadržao do 1922. godine, kada je nakon proširenja promenjen u Nova Crnja.

U centru sela nalazi se rimokatolička crkva čiji je kamen temeljac postavljen 3. oktobra davne 1842. godine, a već 1844. godine bila je osveštena i prvi put se u selu čulo crkveno zvono i zvuk orgulja. Izgradnju bogomolje finansirao je sam vlastelin i posvećena je Svetoj Agati, devici i mučenici. U porti se nalaze i stabla japanskog jablana zasađena kada je postavljen i kamen temeljac crkve.

Rodna kuća Đure Jakšića – muzej stvaralaštva velikog umetnika

Čuveni predstavnik srpskog romantizma, slikar i književnik Đura Jakšić, rođen je u Srpskoj Crnji, a njegov rodni dom danas predstavlja vredan kulturni spomenik. 

Građevina je podignuta tridesetih godina 19. veka i predstavlja primer tradicionalne panonske kuće. Nakon smrti njegovog oca, sveštenika Dionisija i Đurinog najmlađeg brata, pripala je selu i menjala namene. Nakon Drugog svetskog rata doneta je odluka da se pretvori u muzej posvećen ovom velikanu. 

Godine 1956. stavljena je pod zaštitu države kao spomenik kulture od velikog značaja.

Ova kuća iz prve polovine 19. veka sagrađena je sa dva ulična prozora, ulazom u trem i otvorenom verandom sa zidanim stubovima, koja prati dvorišnu fasadu. Na njoj su vršene intervencije tokom prošlog veka – 1961. i 1981. godine a zaštitne radove izvodio je Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture iz Novog Sada. U rodnoj kući Đure Jakšića 1980. godine otvoren je muzej u njegovu čast – tu su izložene kvalitetne reprodukcije slika ovog predstavnika romantizma uz izbor njegovih pesama i odlomaka iz pripovetki, ali i etnološka zbirka. U muzeju se nalazi i galerija u kojoj se mogu videti slike dela savremenih umetnika.

Pre nešto više od jedne decenije, izvršeni su veći konzervatorski radovi: zamenjena je dotrajala krovna građa, postavljen novi crep, izvršena sanacija vlage s unutrašnjih i spoljašnjih zidova i nanesen novi malter. Čak je i postavka spomen-muzeja promenjena i urađeni su printovi najčuvenijih slika Đure Jakšića. 

Dvorac Nojhauzen – sjaj i raskoš koji ne blede

Još jedna znamenitost Srpske Crnje je dvorac Nojhauzen, građen tokom Drugog svetskog rata (1941. – 1943.) za visokog oficira nemačke okupacione vojske, obaveštajca i generala Franca Nojhauzena. Nojhauzen je poslednji sagrađen dvorac u Vojvodini - ostali su podizani u periodu od 18. veka do Drugog svetskog rata. Toga radi on je i jedan od najbolje očuvanih, budući da je ceo enterijer originalan i vrlo luksuzno opremljen, ali je i spoljašnjost same građevine u dobrom stanju, kao i park koji je okružuje. 

Podignut je na nekadašnjem imanju grofa Čekonjića, kao letnjikovac za odmor i lov u kome bi boravio Nojhauzen sa svojom porodicom. Projektovao ga je nepoznati ruski zarobljenik koji je bio arhitekta, u stilu eklektike s elementima klasicizma i baroka. Nakon ratnih godina dvorac je menjao namenu, a 1981. godine u njemu je otvoren motel sa restoranom.

Građevina ima pravougaonu osnovu i spratna je; sastoji se od suterena, prizemlja, sprata i potkrovlja. Rustično rađena sokla u imitaciji kamena vizuelno odvaja suteren od ostatka građevine. Krov je četvorovodan i strm, pokriven je biber crepom sa krovnim prozorima i visokim dimnjacima. 

Ima simetrično komponovanu fasadu u odnosu na centralno postavljenu osu, a na južnoj i severnoj strani nalaze se raskošno obrađeni portici sa terasama. Upravo se oni najviše ističu na građevini te predstavljaju dominantne arhitektonske akcente koji joj daju monumentalnost. Na severnoj strani je glavni ulaz natkriven portik – terasom, i do njega vode kose rampe i široko stepenište koje je napravljeno od crvenog mermera. Portik nose četiri para stubova sa dorskim kapitelima i deset pilastara prislonjenih na fasadu, a nad njim se nalazi prostrana terasa s ogradom od kovanog gvožđa na kojoj se nalazi grb s inicijalima prvog vlasnika. Između pilastara nalaze se tri polukružno završena ulaza i dva sferna prozora sa dekorativnim rešetkama. 

Južna, odnosno, dvorišna fasada je sa dvokrakim stepeništem oko polukružne terase i portika, nad kojim se nalazi još jedna prostrana terasa. Na terasama su postavljene dekorativne ograde od kovanog gvožđa, a naročito je raskošno izvedena ona u prizemlju. 

Iz dvorišnog trema ulazi se u salon sa kaminom i drvenom kasetiranom tavanicom. Levo od njega je ekonomski deo – kuhinja, a desno, sala za ručavanje. Na spratu je još jedan salon koji je sa holom povezan sa tri otvora, od kojih su dva krajnja zastakljena vitražima u maniru art dekoa i prikazuju dva sveca – Svetog Huberta, zaštitnika lovaca koji u ruci drži biskupsku palicu, i svetog Eligija, zaštitnika zanatlija, koji u svojoj ruci drži crkvu. 

Pored mermernih stepenica, ograda od kovanog gvožđa, kamina i drvene kasetirane tavanice, važno je pomenuti i dvokrako hrastovo lučno stepenište s ogradom od balustera, mermerni pod u holovima i parket u salonima, vrata sa pervazima i očuvanom bravarijom, stolariju od hrastovine - elementima koji svedoče o raskoši i prestižu ove građevine. 

Dvorac pripada Opštini Nova Crnja i otvoren je za posetioce. 

Dobrovoljačka sela – spomen obeležja u čast junacima

Selo Aleksandrovo, jedno od šest naselja Nove Crnje, osnovao je kralj Aleksandar I Karađorđević 1922. godine. Njega su naselili dobrovoljci iz Prvog svetskog rata sa područja Like i iz pojedinih sela istočnog Banata. Od svog osnivanja pa do 1943. godine selo je nosilo naziv Aleksandrovo, a potom je menjalo nazive sve dok mu 1992. godine nije vraćen prvobitni. 

Godine 2015. u Aleksandrovu je otvoren spomen kompleks Dobrovoljačka kapija sela Aleksandrovo u organizaciji „Udruženja ratnih dobrovoljaca 1912.–1918.“, a od prošle godine ga upotpunjuje spomen – soba u kojoj se nalazi izložba „Naših prvih 100 godina“, posvećena osnivanju sela. 

U okviru memorijalnog kompleksa ispisana su imena 1.030 osnivača, tačnije, prvih žitelja sela, a tu je i bista kralja Aleksandra I Karađorđevića Ujedinitelja. 

Drugo dobrovoljačko selo opštine Nova Crnja je Vojvoda Stepa, koje je oformljeno 1923. godine kolonizacijom ljudi iz različitih delova Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (kolonisti su mahom bili srpski dobrovoljci sa Solunskog fronta) i naseljavanjem srpskih optanta iz Mađarske i Rumunije.

Selo je prvih nekoliko godina nosilo naziv Leonovac po sinu grofa Čekonjića na čijem posedu je i osnovano, da bi 1927. godine srpski dobrovoljci naselju dali ime po svom komandantu sa Solunskog fronta – vojvodi Stepi Stepanoviću. 

Od 1988. godine trg u ovom naselju krasi bista slavnog srpskog vojvode. U pitanju je monumentalno poprsje u bronzi sa na isti način koncipiranim postamentom od rustično obrađenog kamena, na čijoj prednjoj strani je ispisano ime vojvode i godine njegovog života odlivenim bronzanim slovima. Godinu kasnije, postavljeno je i spomen obeležje s imenima 396 dobrovoljaca učesnika Prvog svetskog rata koji su bili prvi žitelji oformljenog sela. U pitanju je lučno postavljeni zid izgrađen od grubo klesanog kamena na kojem su u tri niza postavljene 33 brozane ploče s imenima. Dve celine su međusobno povezane u kompleks, a ovaj spomenik pod imenom „Jugoslovenskim dobrovoljcima srpske vojske iz Prvog svetskog rata na večnoj straži uz svog vojvodu“ delo je Nikole Kolje Milunovića, akademskog vajara iz Beograda.

Trg je 2018. godine dopunila i haubica iz 1918. godine koja je poklon Vojnog muzeja u Beogradu. U pitanju je artiljerijsko oružje koje je korišćeno tokom oslobađanja Srbije u Prvom svetskom ratu. 

Crkva Svetog Nikole u Radojevu – važan spomenik duhovnog nasleđa

Jedno od šest naselja opštine Nova Crnja – Radojevo, smatra se jednim od najstarijih u Banatu, a pod imenom Peterda se prvi put pominje davne 1334. godine, na mestu dva kilometra severno od sadašnje lokacije. Nakon povlačenja Turaka iz ovih krajeva, Peterda ulazi u posed grofa Klarija, koji doseljava Srbe i Rumune iz Đarmate i okoline, a oni su se opredelili za lokaciju na kojoj se danas nalazi selo. Po grofu Klariju, naselje je dobilo ime Klarija i nosilo ga je do 1947. godine, kada je u znak sećanja na Radoja Mihajlova, partizanskog borca, selo dobilo naziv Radojevo.

U ovom selu nalazi se važan spomenik duhovnog nasleđa – Crkva Svetog Nikole. Ova pravoslavna bogomolja podignuta je 1841. godine, a svojim konstruktivnim rešenjima, monumentalnošću, izvanrednim ikonostasom i tronovima, predstavlja veoma značajno kulturno dobro i zaštićena je kao spomenik kulture. 

Sadašnji hram podignut je mestu nekadašnjeg, srušenog. Naime, odmah nakon doseljavanja Srba iz rumunskog dela Banata, podignut je hram posvećen Svetom Nikoli od naboja, o čemu svedoči Antimins iz 1747. godine, koji je osveštao mitropolit temišvarski, Georgije. Taj hram je srušen 1838. godine, a na njegovom mestu je podignut sadašnji, tri godine kasnije. 

Hram je klasicistička građevina izdužene jednobrodne osnove sa polukružnom oltarskom apsidom i zvonikom na zapadnoj strani u visini krsta, na 34,31 metra. Unutrašnjost hrama obogaćena je vrlo retkim konstruktivnim rešenjima, vrednim ikonostasom, tronovima, pevnicama i fresko-slikarstvom. Drvorezbarija koju čine: ikonostas, pevnice i tronovi, završeni su 1858. godine i rad su nepoznatog majstora, dok su ikone i freske rad poznatog slikara Nikole Aleksića. Na ikonostasu su 34 ikone. 

Unutrašnjost crkve je lukovima podeljena na oltarski prostor, dva središnja traveja naosa i pripratu. Prostor hora na zapadnom delu broda je podignut na dva stuba i ograđen masivnom zidanom ogradom. 

Toba – najstariji javni objekti

Doseljenici iz Segedina i Makoa, tokom kolonizacije 1811. i 1813. godine, osnovali su selo Toba, koje je i najmanje u opštini Nova Crnja. Kada je broj stanovnika naglo počeo da se povećava, javila se i potreba podizanja javnih objekata. Značajni javni objekti podignuti su tokom 19. i u prvoj polovini 20. veka, tačnije od 1811. do 1928. godine. Bivša zgrada opštinskog odbora, sada mesne kancelarije, najstarija je u ovom selu, a nju prati izgradnja rimokatoličke Crkve Svetog Trojstva, koja je završena 1873. godine. Ostatak javnih objekata izgrađen je nakon Prvog svetskog rata. 

Crkva Svetog Velikomučenika Prokopija – ikonostas velikog umetnika

Ova bogomolja posvećena Svetom Velikomučeniku Prokopiju podignuta je u Srpskoj Crnji davne 1775. godine.

Crkva Svetog Velikomučenika Prokopija u Srpskoj Crnji ima status spomenika kulture od velikog značaja. U pitanju je jednobrodna građevina, sasvim izdužene osnove, sa polukružnom apsidom, dok je zvonik nizak, s isturenim tremom, odnosno, dva stuba koja drže u zoni krovnog venca trougaoni timpan. Zidne površine su jednostavno obrađene, sa plitkim pilastrima između prozora. Krovni venac je takođe prikladno profilisan. Hor nose dva stuba, a ograda je urađena od niza drvenih balustrada.

Ikonostas sa baroknim duborezom je kompletiran u različitim vremenskim razdobljima – stariji deo je delo majstora prelaznog perioda iz 1788. godine, a mlađi je rad Đure Jakšića – najznačajnijeg slikara srpskog romantizma. Od 1852. do 1854. godine Đura Jakšić je uradio 18 ikona i to: četiri prestone, tri u tronovima, šest u pevnicama, dve na Carskim Dverima, jednu iznad Carskih Dveri, na severnim i južnim Dverima po jednu. 

Opština Nova Crnja sa svojim znamenitostima predstavlja jednu potpunu i nadasve jedinstvenu turističku atrakciju. Svi oni koji se odluče da posete ovaj deo Srednjobanatskog okruga moći će da uživaju u umetnosti obilaskom rodne kuće Đure Jakšića, osete raskoš vojvođanskih dvoraca jednim pogledom na Nojhauzen, vrate se u period Velikog rata koračajući dobrovoljačkim selima sa spomen-obeležjima ili da se posvete verskom turizmu obilaskom bogomolja koje su pravi dokaz bogatstva kulture.