Opština Ražanj: Čudesni srednjovekovni manastir, crepuljarstvo i narodno neimarstvo

^{Tekst: Tanja Prolić}

Ova opština koja zauzima teritoriju od 289 kvadratnih kilometara, okružena je Kruševcem, Aleksincem, Sokobanjom, Boljevcem, Paraćinom i Ćićevcem. Sa njima je povezuju tri regionalna putna pravca, a teritorijom ove opštine prolazi i najznačajnija republička drumska saobraćajnica, auto-put Beograd-Niš.

Ražanj, zahvaljujući svojim prirodnim bogatstvima, ima odlične uslove za razvoj rečnog ribolova, lovnog, ali i sportsko-rekreativnog turizma. Naime, kroz jugozapadni deo njegove teritorije protiče reka Južna Morava u dužini od 20 kilometara, koja obiluje šaranom, somom, karašom i drugom rečnom ribom. Kada je reč o lovnom turizmu, na teritoriji opštine nalaze se tri lovišta: Varnica, Velika Reka i Bukovik, a od divljači su najzastupljeniji: divlja svinja, srna, zec, fazani. Bukovik, koja spada u stenovite planine, i koji se može pohvaliti svojim šumskim pokrivačem, predstavlja pogodno mesto za razvoj sportsko-rekreativnog turizma.

Međutim, postoje i drugi razlozi zbog kojih bi trebalo da upoznate opštinu Ražanj!

Pre nego što krenemo sa pričom o sakralnim građevinama, koje su verodostojni svedoci ne samo duhovnog razvoja, već i događaja koji su obeležili burnu srpsku istoriju, važno je spomenuti Mojsinjske planine, centar duhovnosti u srednjovekovnoj srpskoj državi. Mojsinjska Sveta gora, prema verovanju, nekada je obuhvatala 77 crkava i manastira sa monasima-sinaitima koji su, pred turskom najezdom, dolazili i nastanjivali ovo područje.

Danas je preostalo svega njih 28, a sve ih okružuje neverovatna priroda,budući da su u dubinama šumskih dolina sa potocima koji se slivaju u Južnu Moravu. Ovo područje, površine od oko 150 kvadratnih kilometara, dele opštine Ćićevac, Kruševac i Ražanj. Na pomen Mojsinjske Svete gore prva i neizostavna asocijacija je jedan manastir.

Manastir Svetog Romana Đuniškog – isceliteljske mošti i srce heroja

Ova sakralna građevina podignuta je uz desnu obalu Južne Morave, kod sela Praskovče, smeštena u prelepom šumovitom okruženju. Ovaj manastir potiče iz 9. veka te spada u naše najstarije manastire, izgrađene pre vladavine Nemanjića. Manastir koji nosi naziv po svetitelju Romanu Sinaitu, proglašen je za nepokretno kulturno dobro od velikog značaja, i dobro je poznata destinacija kada je u pitanju verski turizam, a razloga za to je mnogo.

Bogomolja je podignuta na mestu gde se podvizavao i upokojio monah Roman Sinait, koji je kasnije proglašen za svetitelja. On se po predanju doselio na ovaj prostor 888. godine. Njegove mošti počivaju u manastirskoj kapeli, a poštovan je kao čudotvorac i iscelitelj, koji ispunjava dobronamerne i iskrene molitve.

Takođe, na ovom mestu počiva i grof Nikolaj Rajevski, tačnije, u porti crkve postoji grobno mesto sa njegovim srcem. On je bio ruski plemić koji je 1876. godine kao dobrovoljac u srpskoj vojsci poginuo u Gornjem Adrovcu pored Aleksinca. Čuvenom književniku Lavu Tolstoju bio je inspiracija za lik Vronskog, u romanu „Ana Karenjina".

Prvi sačuvan pisan pomen manastira nalazi se u hrisovulji vizantijskog cara Vasilija II koja je datirana 1019. godinom. Kako se veruje, velika obnova građevine izvršena je 1377. po naredbi kneza Lazara Hrebeljanovića, nakon što je u 14. veku Kruševac postao prestonica tadašnje srpske države. U ovom manastiru bila je smeštena konjička garda kneza Lazara.

Manastir je doživeo razaranja i pljačkanja nakon Kosovskog boja, ali svaki put je bio obnavljan i podizan „iz pepela". Razoren je do temelja u vreme austrijsko-turskog rata koji je trajao od 1716. do 1718. godine. Ipak 1795. godine građevina je obnovljena zahvaljujući Đorđu Pili, koji je to učinio kako bi se zahvalio svetitelju čije mošti su ga spasile od teške bolesti. On je za to dobio ferman koji ga je koštao 300 groša, što je u ono vreme bio poprilična suma.

Sredinom 19. veka, tačnije 1852. godine, u manastirskoj porti je podignut veliki zvonik zahvaljujući arhimandritu Savi Petroviću. Visok je 12 metara, izgrađen od kamena i čine ga tri nivoa. Predstavlja jedinstvenu građevinu u celokupnom Pomoravlju. Na istom se mestu nalaze tri zvona, a jedno od njih je poklon kneza i vođe Drugog srpskog ustanka, Miloša Obrenovića.

Manastir je imao veliki značaj za stanovništvo. Bio je ratna bolnica u Prvom srpskom ustanku, a tokom Prvog svetskog rata, u njemu je bio centar gde se vodila briga o ratnoj siročadi. Ono po čemu se ovaj manastir takođe izdvaja od drugih je viševekovna briga o duševnim bolesnicima koje su negovali monasi.

Nakon što jemanastir obnovio Đorđe Pila, izrađen je novi živopis 1796. godine. To su učinili nepoznati zografi moravske škole. Njegovi ostaci vidljivi su u centralnom i istočnom delu crkve. Međutim, ono što je naročito interesantno je to što se u oltaru pomalja prethodni sloj fresaka koje sežu u dalju prošlost.

Današnja građevina, posvećena Blagovestima Presvete Bogorodice, ima oblik sažetog trikonhosa sa pripratom, a nadvišena je osmostranim kubetom s uskim prozorima pod lukovima. Uz južnu stranu dozidana je izdužena, uska kapela za mošti čudotvorca Svetog Romana.

Crkva Svetog Proroka Ilije - primer sakralnog graditeljstva Miloševog vremena

Podignuta je u prvoj polovini 19. veka, tačnije 1841. godine, a osveštana tri godine kasnije. Obnovljena je u periodu od 1930. do 1932. godine i uvrštena na listu nepokretnih kulturnih dobara, kao spomenik kulture.

U pitanju je jednobrodna građevina sa trikonhalnom apsidom, zasvedena poluobličastim svodom. Fasade oživljavaju dva lučno završena portala, oivičena kamenim ramovima sa lozicama i krstom u sredini, izvedenim u plitkom reljefu i sedam blago profilisanih lučnih prozorskih otvora.

Unutrašnjost građevine je sa tri para pilastera podeljena na oltarski deo, pevnički prostor i naos, čiji zapadni deo natkriljuje drvena galerija. Dragoljub Stojković iz Aleksinca je 1940. godine oslikao unutrašnje zidove.

Svojim arhitektonskim oblicima, Crkva Svetog Proroka Ilije je karakterističan primer sakralnog graditeljstva u Srbiji Miloševog vremena, koji se u ovom graničnom pojasu retko može videti.

Kako je opštinska slava Sveti Ilija, svake se godine i proslavlja u ovoj crkvi zajedničkim liturgijskim okupljanjem.

Crepuljarstvo - zanat bez kojeg se nije mogao zamisliti dobar hleb

Pre nego što se započne razgovor o građanskoj arhitekturi, bolje rečeno, spomenicima koji su očuvani na prostoru Ražnja, važno je spomenuti jedan zanat koji je svojstven za selo Rujište koje pripada ovoj opštini. Reč je o izradi crepulja ili crepuljarstvu, zanatu nastalom u 19. veku, a koji je upisan u Nacionalni registar nematerijalnog kulturnog nasleđa u Srbiji. Crepulje su vid kuhinjske keramike, plitkog kružnog oblika i služile su za pečenje hleba u domaćinstvu. Najčešće se prave od dve vrste gline, „lulavice" ili peskovite, a obe se kopaju na Crepuljarskom brdu.

U blizini nalazišta gline, zanatlije su podizali skromne kućice od pletera i lepa, najpre prekrivene slamom, a kasnije crepom, takozvane burdelje. Ove građevine su služile za skladištenje gotovih crepulja i čuvanje alata, a imale su i prostoriju u kojoj su se crepulje sušile i dimile pre pečenja. Uz burdelj se formiralo blago udubljenje u zemlji, koje se nazivalo kalnik ili kanik, u kome su se mešale i gazile sirovine dok se ne dobije kompaktna masa. Tu je bilo i gumno - zaravan na kojoj su se crepulje stvarale, kao i furuna - improvizovana peć za pečenje proizvoda.

Danas je Crepuljarsko brdo sasvim opustelo, a crepuljari sirovine, koje na njemu iskopaju, nose u svoje radionice i pretvaraju u svoje rukotvorine.

Kuća „Moravka" - prikaz narodnog neimarstva

Moravski tip kuće je proizvod kreativnosti samoukih neimara koji su na teritoriji sliva Morave pre dva veka gradili domove, vodeći pri tom računa o klimatskim prilikama i svojstvima zemljišta. Ovakve kuće, zajedno sa pomoćnim objektima otkrivaju nam kako su živele porodice u ovom kraju tokom 19. veka.

Takva je kuća „Moravka" koja predstavlja nepokretno kulturno dobro. Nastala je u prvoj polovini 19. veka na području Ražnja i verodostojno oslikava izgled kuće moravskog stila. Predstavlja tipičan primer malovaroške arhitekture koja je rezultat narodnog graditeljstva. Dočarava urbanu strukturu i izgled srpske varoši iz perioda kada se ona formirala, nakon povlačenja Turaka.

U pitanju je prizemna građevina manjih dimenzija. Uvek je čine tri prostorije i trem koji karakterišu plitko profilisani drveni stubovi, s arkadnim lukovima. Građevina je otprilike kvadratne asimetrične osnove s ugaonim tremom. Izvedena je u bondručnom sistemu, malterisana blatnim malterom i pokrivena ćeramidom.

Kuća Save Jeremića, čuvenog frulaša i čuvara tradicije

Sava Jeremić, čuveni srpski frulaš i solista Radio Beograda, rođen je u selu Poslon, kraj Ražnja. Njegova rodna kuća je proglašena spomenikom kulture koji osim memorijalnog, ima i veliki arhitektonski značaj.

Kada se govori o memorijalnom značaju, važno je istaći da je Sava Jeremić dao veliki doprinos muzičkoj kulturi u našoj zemlji i očuvanju tradicije. Najveći uspeh je ostvario na Međunarodnom festivalu folklora u Langolenu održanom sredinom prošlog veka, na kojem je osvojio prvo mesto sa kolom „Paraćinka".

Građevina je nastala 1930. godine. Kada se govori o njenom arhitektonskom značaju, misli se na to da ona predstavlja karakterističan primer seoske kuće prve polovine prošlog veka na području Pomoravlja i Šumadije. Ima pravougaonu osnovu bondručne konstrukcije sa visokim temeljima od kamena, jednim delom nad podrumom. Simetrično postavljeni prozori i vrata na fasadi bogato su profilisani, što uz zastupljenu malternu plastiku govori o gradskom uzoru u građenju seoske kuće, tipičnom za period njenog stvaranja.

Na osnovu znamenitosti koje ova opština Nišavskog okruga ima da ponudi, može se zaključiti da ona predstavlja jednu sveobuhvatnu celinu i jedinstveni dragulj ovog dela Srbije. Manastir koji datira iz prednemanjićkog perioda i koji je imao veliki značaj za srpski narod kroz vekove, rodna kuća slavnog srpskog frulaša koji je ostavio neprocenjivu tekovinu iza sebe, zanat koji je jedinstven za ovaj kraj i koji je uvršten u Nacionalni registar nematerijalnog kulturnog nasleđa, samo su neki od dokaza koji potvrđuju da opština Ražanj predstavlja nezaobilazno odredište za ljubitelje istorije, duhovnosti, ali i tradicije i narodnih običaja.