Niš: Međa Istoka i Zapada i rodno mesto rimskog cara

^{Tekst: Tanja Prolić}

Arhitektonske znamenitosti Niša nastale od antičkog doba do 20. veka

Kada je daleka istorija u pitanju, obavezno se kreće od Medijane, antičkog naselja koje je udaljeno pet kilometara od centra Niša. Predstavlja jedinstven kompleks, zapravo, luksuzno predgrađe antičkog grada Naisussa, koje se nalazi na mestu današnjeg grada. Tokom istraživanja potvrđeno je postojanje dvadesetak objekata koji datiraju od kraja 3. i početka 4. veka, pa do polovine 5. veka i vezani su za period vladavine rimskog cara Konstantina Velikog i njegovih sinova Konstansa i Konstancija II.

Medijana se smatra jednim od najznačajnijih arheoloških parkova u našoj zemlji, u kojem se na površini od 40 hektara mogu videti pravi istorijski relikti iz perioda rimske vladavine. Najznačajniji su ostaci raskošne vile sa peristilom koja je zauzimala središnje mesto Medijane i koja predstavlja prostranu građevinu izdužene osnove, veličine 98x63 metra usmerene u pravcu sever-jug.

Ona je imala rezidencijalni karakter i veruje se da je izgrađena na zahtev samog cara Konstantina Velikog, a da je njena namena bila da stvori uslove za boravak i uživanje članovima vladarske loze, koliko i da ugosti visoke carske službenike prilikom obavljanja državnih poslova. O ovome svedoče njeni ostaci pronađeni prilikom arheoloških istraživanja: velika sala za prijeme sa polukružnim završetkom ojačanim pilastrima, dve male trpezarije koje su se nalazile uz severnu fasadu i koje su služile za intimnije prijeme i gozbe, a u severnom delu vile sa peristilom nalazile su se prostorije i sprat nad njima koji su služili za prijem i boravak velikodostojnika. Brojni ostaci svedoče i o tome na koji način su uživali njeni stanari: pronađeno je kupatilo od čak 625 kvadratnih metara sa toplim kadama na južnoj i hladnim kadama na severnoj strani.

Prostor Niške tvrđave je kroz vekove imao važnu istorijsku ulogu. U antičkom periodu na ovom prostoru se nalazilo utvrđenje Naisus koje je obuhvatalo čitav kompleks zgrada za administraciju i vojsku. Ovde je prva rimska građevina od kamena, podignuta još sredinom 2. veka. Na njenim temeljima „nikla" je srednjovekovna tvrđava, a u prvim decenijama 18. veka na mestu vizantijskog utvrđenja podignuta je tvrđava, onakva kakva je očuvana do danas, i predstavlja najmonumentalniju urbanističku dominantu centralnog područja grada Niša.

Podigle su je Osmanlije, Sultanovom poveljom iz 1719. godine pošto je doneta odluka o izgradnji jakog utvrđenja za odbranu nove granice prema Habsburškoj monarhiji. Gradnja ove tvrđave, koja se izdiže na desnoj obali Nišave, trajala je četiri godine. Na zidanju bedema ovog artiljerijskog bastiona radilo je više od 400 zidara.

Tvrđava zauzima površinu od preko 22 hektara, ima poligonalnu osnovu sa osam bastionih terasa i četiri velike kapije. Sa spoljne strane je bila okružena rovom ispunjenim vodom, čiji severni deo je i dan-danas sačuvan.

Dužina bedema iznosi 2.100 metara, njihova visina je 8 metara, dok je prosečna širina zida 3 metra. Pored očuvanih masivnih kamenih zidina, „zubu vremena" nisu odolele ni južna Stambol ni zapadna Beogradska kapija. Danas se mogu videti i ostaci severne Vidin kapije i jugoistočne Jagodinske kapije.

U drugoj polovini 19. veka u Nišu je sagrađena značajna sakralna građevina i to u vreme perioda turske vladavine. Saborni hram u Nišu predstavlja jedan od najvredniih i najvećih dragulja srpskog graditeljstva tokom 19. veka, koji je uticao i na dalji razvoj srpske arhitekture. Ova građevina posvećena je Silasku Svetog Duha na apostole. Tokom dugog vremenskog perioda je bila najveći pravoslavni hram u Srbiji.

Izgradnja ovog pravoslavnog hrama započela je nakon Pariskog mira 1856. godine, prema kojem su Turci, na pritisak evropskih sila, morali da priznaju ravnopravnost hrišćanima u Osmanskom carstvu. Ovim je omogućeno zidanje novih pravoslavnih crkava i obnova starih. Mitropolit Joanikije je uspeo da dobije od sultana ferman kojim se dozvoljava zidanje ovog hrama, pa je podignut uz pomoć priloga pravoslavnog naroda i sveštenstva.

Gradnja hrama je počela u oktobru 1856. godine i trajala je do 1872. Osveštan je šest godina nakon završetka gradnje, nakon oslobađanja Niša od Osmanlija.

Protomajstor Andreja Damjanović iz Velesa izgradio je monumentalnu trobrodnu baziliku s osnovom u obliku upisanog krsta, sa pet kubeta, višespratnim oltarskim apsidama na istočnoj strani i natkrivenim tremom sa stubovima povezanim arkadama na ostalim stranama hrama. U unutrašnjosti, poluobličasti svod naosa nose dva reda stubova, a iznad tremova se nalaze galerije. Na pročelju, uz zapadnu fasadu, 1937. godine dozidan je zvonik po projektu niškog arhitekte Aleksandra Medvedeva.

Đorđe Krstić, čuveni srpski slikar koji je u naše slikarstvo uneo duh realizma, bio je zadužen za ikonostas, tačnije za četrdeset osam slikanih kompozicija.

Ovaj hram preživeo je teška oštećenja: prvo tokom Drugog svetskog rata, odnosno, prilikom savezničkog bombardovanja 1944. a drugo 2001. godine kada je zahvaćen požarom, u kojem je uništen ikonostas Đorđa Krstića. Po projektu arhitekte Mileta Veljkovića izvršena je obimna rekonstrukcija koja je trajala do 2006. godine.

Arhitektonske znamenitosti Niša nastale između dva svetska rata

Gradska kuća u Nišu smatra se jednim od arhitektonski najvrednih i najreprezentativnijih javnih objekata u ovom gradu. Smeštena je u najuži centar grada i zaokružuje blok objekata koji obrazuju centralni trg, Trg kralja Milana Obrenovića.

Podignuta je kao objekt za potrebe filijale Narodne banke u Nišu 1926.–1927. godine, po nacrtu beogradskog arhitekte Aleksandra Jankovića. Danas je ona sedište gradonačelnika i izvršne vlasti grada Niša.

Zidana je u duhu poznatog francuskog klasicizma, sa bogatom dekorativnom ornamentikom u veštačkom kamenu. Odlikuje je umeće izrade, posebno naglašen centralni deo, kolonada stubića, nizovi timpanona, bogatstvo florne ornamentike u dubokom reljefu iznad prozorskih otvora i detalji od kovanog gvožđa. Enterijer hola u prizemlju je bogato obrađen, u tehnikama veštačkog mermera, podnog mozaika, gipsanih zidnih ornamenata i vitraža na plafonskoj konstrukciji.

U periodu između dva svetska rata, tačnije 30-ih godina prošlog veka, u Niškoj Banji su podizane kuće i vile, koje su projektovale poznate arhitekte toga kraja, a čiji su vlasnici bili imućne Nišlije, Beograđani, trgovci, advokati, političari, doktori. Vila „Jela" ili Kraljeva vila je jedna od njih.

Građena je za beogradskog advokata Jovana Todorovića 1931. godine. Naziv Jela ova građevina je dobila zbog toga što se njegova supruga tako zvala. Drugi naziv, Kraljeva vila, dobila je iz zbog toga što je kralj Aleksandar I Karađorđević boravio u njoj prilikom odmora u Niškoj Banji. On je inače bio i blizak prijatelj advokata Todorovića.

Oslonjena je na šumski masiv u podnožju brda Koritnjak te odaje utisak kao da se pomalja iz guste šume. Ima osnovnu prostornu kompoziciju razuđenog gabarita.

U njenom arhitektonskom oblikovanju primetna je kombinacija stilova. Trodelni arkadni trem asocira na srpsko-vizantijsku tradiciju, efektne ograde sa nizovima balustera su obeležje renesanse, a ravni zidovi, prozori bez dodatne obrade i ravan krov su detalji tipični za tada nadolazeći stil moderne.

Tokom godina ovoj je građevini namena menjana više puta. Nakon Drugog svetskog rata nacionalizovana je i korišćena kao zgrada pošte, a potom je postala sedište Gradske uprave Niška Banja. Prilikom menjanja namene nisu vršeni veći adaptacioni radovi u enterijeru, dok je eksterijer menjan poslednjih godina. Vraćena je prvobitna bela boja fasade, dograđeni jarboli za zastave, promenjena je i kapija.

Zgrada Narodnog pozorišta izgrađena je na Sinđelićevom trgu 1939. godine, a njegov originalni naziv bio je Pozorište Moravske banovine. Marko Novaković, tadašnji ban Moravske banovine, dao je inicijativu za izgradnju nove zgrade pozorišta. Kamen temeljac je postavljen 27. juna 1937. godine, a zvanično je otvoreno prvog dana 1939. godine. Njegov tvorac je niški arhitekta ruskog porekla Vsevolod Tatarinov.

Objekt je projektovan u duhu rane moderne, koju karakteriše odsustvo dekoracije, sa elementima art- dekoa i secesijskih medaljona na bočnim fasadama-simbolima pozorišnih maski. Naročito su kvalitetno urađeni enterijeri ulaznog hola i hola na spratu, sa mermernom obradom i bistama. Dimenzije objekta su 54x34 metra. Ima salu u obliku amfiteatra sa 390 sedišta u parteru, balkon na spratu sa 156 sedišta i četiri lože, dve sa leve i dve sa desne strane, sa po šest sedišta na nivou bine, i dve na spratu. Tu su takođe i dva centralna foajea u parteru i na spratu, sa pretprostorima i garderobama. Narodno pozorište je od svog osnivanja skoro u potpunosti sačuvalo prvobitan izgled, i kada je reč o enterijeru i eksterijeru, zahvaljujući tome što su naknadne intervencije vršene znalački, u duhu osnovnog projekta.

Arhitektonske znamenitosti Niša nastale nakon Drugog svetskog rata

Na mestu na kome su nacisti tokom Drugog svetskog rata streljali više od 10 hiljada stanovnika Niša i jugoistočne Srbije, nikao je spomen-park Bubanj. Jedan od zatvorenika koji su odvođeni na streljanje na brdo Bubanj je ispred streljačkog voda stegao pesnicu i podigao je u pravcu neba pozdravljajući slobodu i pokazujući hrabrost. Upravo ovaj čin hrabrosti je inspirisao jugoslovenskog vajara Ivana Sabolića da izradi spomenik u obliku tri stisnute pesnice koje simbolizuju muškarca, ženu i dete i njihov otpor prema fašizmu. Pesnice su visoke 13,14 i 16 metara.

Stratište je prvobitno, 1950. godine, bilo obeleženo spomen-piramidom, a ovaj spomenik je podignut 1963. godine. Nedaleko se nalazi i reljef koji oslikava stradanja tokom turobnih ratnih godina. Od 2004. godine u okviru spomen-parka Bubanj nalazi se kapela izgrađena od metala i stakla, projekt niškog arhitekte Aleksandra Buđevca.

Kada je reč o građevinama novijeg datuma, svakako se ističe izgradnja višenamenske lamele Elektronskog fakulteta u Nišu. Izgrađena je uz zgradu fakulteta, prateći njenu strukturu i čineći sa njom celinu, ali je istovremeno, zahvaljujući svojoj savremenoj fasadi, u duhu modernog vremena. Prostire se na oko 7 hiljada kvadratnih metara i završena je 2020. godine.

Podignuta je u cilju unapređivanja edukacije, istraživanja, a namenjena je robotici i razvoju startap kompanija. Objekt ima konferencijsku salu i laboratorije uz prateći sadržaj. Sprovedena su tehnička rešenja u pogledu sistema grejanja i hlađenja i to toplotnom pumpom vazduh-voda, a postoji i podstanica koja je povezana na toplanu obližnjeg Mašinskog fakulteta za slučaj vrlo niskih temperatura. Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja investiralo je ovu gradnju, a projekt potpisuju arhitekte iz studija Teking Architecture.

Niš nas kroz svoje znamenitosti upoznaje sa različitim vremenskim epohama: periodom antike i životom tokom rimske vladavine, srednjovekovnom Srbijom, turskom okupacijom. Vraćana nas u međuratni period kada su podizane javne i kulturne ustanove, kao i letnjikovci u kome su uticajni građani, pa i kraljevići uživali u lekovitosti Niške Banje. Saznajemo više i o hrabrosti i otporu naroda tokom Drugog svetskog rata, a nova zgrada Elektronskog fakulteta predstavlja pravi primer uklopljenosti arhitektonskog stila i osnovne svrhe: da razvije nauku i unapredi obrazovanje i budućnost mladih.