Gadžin Han: Tura kroz istoriju i tradiciju Zaplanja

^{Tekst: Tanja Prolić}

Opština Gadžin Han se prostire na površini od 325 kvadratnih kilometara. U okviru opštine nalaze se 34 naselja, a prema poslednjem popisu stanovništva, u njima živi nešto manje od 8 500 stanovnika. Suva planina, oaza divlje prirode i neverovatnog biodiverziteta, većinskim delom pripada teritoriji opštine Gadžin Han.

U okviru ove opštine izdvajaju se dve građevine koje nam svedoče govore o istoriji jugoistočnog dela Srbije.

Vodenica Kamenica – točkovi koji se okreću duže od jednog veka

Vodenica Kamenica ističe se kao spomenik graditeljstva i privredne snage sela krajem 19. i tokom prošlog veka. Vodenice su kao građevine oduvek predstavljale neizostavni deo seoskog pejzaža i arhitekture i mesta gde se tadašnje stanovništvo okupljalo dolazeći na zaprežnim vozilima.

Godina njene izgradnje je 1880-a, a nalazi se na periferiji Marine Kutine, "smeštena" u harmonični prirodni ambijent pored Kutinske reke, baš u podnožju šumovitih predela Suve planine. Rađena je pod turskom upravom i izgrađena od prirodnih materijala: kamena, zemlje, slame uz upotrebu hrastovih talpi i greda za donju ploču i krov vodenice. Stil gradnje je moravski.

Ova vodenica koja predstavlja savršen spoj prirodnih materijala, ima prozore od drveta, jedinstvenog stila za taj period. Upotrebljava se horizontalno kolo sa vertikalnom osovinom zbog toga što je reč o vodenom toku sa manjom količinom vode, ali većim padom.

Donja masivna konstrukcija koja nosi točkove, napravljena od jakih hrastovih talpi. Buka-mučanj od drveta, devedesetih godina zamenjena je gvozdenim cevima. Mala brana za formiranje jaza i dalje je sačuvala svoje pređašnje stanje, a izrađena je od kamenih blokova.

Do ove građevine sa regionalnog puta vodi kratka staza. Njom se danas traktorima dovoze žitarice, vodenički točkovi tu nisu stali, za razliku od velikog broja vodenica sačuvanih na teritoriji Srbije. I dan danas se okreću četiri vodenička točka. Tri to čine u smeru kazaljke na satu, a jedan u suprotnom.

Nekada su u okviru vodenice postojale prostorije sa jaslima, za smeštaj stoke koja vuče zapregu i prostorija za smeštaj onih koji čekaju da samelju žito. Razlog leži u tome što su u ratnom i posleratnom periodu vodenice u ovom selu i neposrednoj okolini mlele žitarice za dobar deo žitelja sadašnjeg Nišavskog, Topličkog i Jablaničkog okruga. Oni su na svoj red čekali i po nedelju dana.

Vodenice su kao neizostavni deo srpske tradicije uvek bile povezane sa raznim narodnim verovanjima. Međutim, za razliku od ustaljenih narodnih verovanja da vodenice posećuju različita natprirodna, demonska stvorenja, za ovu vodenicu je vezano jedno nadasve lepo predanje.

Kaže se da jedan od četiri vodenička točka ima čudotvornu "moć" da pomogne deci koja imaju neku govornu manu. Oni progovore nakon rituala sa njihovom odećom koja se propušta kroz buku vodenice.

Obronci Suve planine čuvaju stare sakralne građevine

Suva planina pored dobro očuvanog biodiverziteta i nepreglednih livada, na svojim obroncima krije još jedno bogatstvo - bogomolju posvećenu Vaznesenju Hrista. Nalazi se na jugozapadnim obroncima Suve planine, u oblasti Gornjeg Zaplanja, tačnije, u selu Veliki Krčimir. Ova sakralna građevina stoji kraj visoke kupolne crkve iz 1937. godine.

Ova starija građevina predstavlja jednobrodnu, poluobličasto zasvedenu crkvu sa polukružnom apsidom i karakterističnim, blago isturenim lukovima na poprečnim fasadama. Zidana je krupnim kvaderima sige u krečnom malteru i pokrivena dvoslivnim krovom.

Enterijer je parom pilastara podeljen na dva traveja. Pilastri su u stvari ostaci starijeg pregradnog zida koji je razdvajao naos i pripratu. Pod je sačinjen od opeke.

Ova građevina ima važan istorijski značaj, u njenom istočnom delu sačuvani su fragmenti živopisa sa početka 17. veka, tačnije iz 1629. godine. Imajući u vidu prefinjen i siguran crtež, harmonične kompozicije i sveden kolorit može se zaključiti da je za prvobitni rad bio zadužen talentovan freskoslikar.

Naknadne intervencije tokom 1838. i 1899. godine donele su određene izmene: prizidan je trem, otvorena južna vrata i prošireni prozori, dok je novi ikonostas pomeren ka zapadu. Pored toga, intervencije su izvršene i na oštećenim freskama i to uljanim bojama, a nanet je i sloj laka.

Crkva Svetog Vaznesenja Gospodnjeg u Velikom Krčimiru preuređena je i tokom 20. veka. Konzervatorski radovi izvršeni 1957. godine; vratili su krov obrušenoj crkvi, dok su trinaest godina kasnije izvedeni sanacioni radovi. Te iste 1970. godine kao i 1974. izvršena je zaštita živopisa. Početkom ovog veka, 2003. godine, pristupilo se konsolidaciji i uklanjanju poznijih slojeva.

Ova crkva smeštena u oblasti Gornjeg Zaplanja vezana je za bitan fragment srpske istorije. Tokom 1841. godine bila je mesto okupljanja zaplanjskih ustanika protiv turskog zuluma. Za vreme bune u ovom kraju poginuo je veliki deo muškog stanovništva.

Gadžin Han se s pravom može nazvati čuvarom tradicije ovog dela Srbije. Vodenica čiji točkovi ne staju čak 140 godina i kriju važno narodno predanje, crkva izgrađena na obroncima divlje prirode, čine se "nemim svedocima" srpske istorije, ali oni itekako glasno "govore" o njoj.