Putujte arhitektonskim vremeplovom Bele Crkve

^{Tekst: Tanja Prolić}

Bela crkva po ugledu na gradove Srednje Evrope

Prvobitno naselje nastalo je u podnožju brega i, kako je vreme odmicalo, širilo se ka Neri, levoj pritoci Dunava, dugačkoj 124 kilometra. Prostorno kulturno-istorijska celina, u obliku u kojem je do današnjeg dana sačuvana, počela je da se formira sa nastankom naselja početkom 18. veka, tačnije 1717. godine. Privredni razvoj ovog grada i njegova izgradnja, kao i oblikovanje urbane matrice, vezani su za početak narednog, 19. veka, a zasluge u mnogome pripadaju austrijskim oficirima, koji su Belu Crkvu uredili po ugledu na gradove Srednje Evrope u tom periodu.

U ovom gradu su stilsko-hronološki prisutni: barok, klasicizam, istorijski neostilovi, eklektika, secesija i, u manjoj meri, objekti socijalističke izgradnje. Danas se ovaj grad diči sakralnim građevinama koje oduzimaju dah, istorijsko-arhitektonski vrednim objektima iz 18. i 19. veka, a koji su imali mahom veliki obrazovni značaj tokom tih stoleća, dok su očuvani i brojni objekti građeni za potrebe vojske, koji nas vraćaju u vojno uređenje tog perioda.

Sakralne građevine svedoče o multikulturalnosti

Brojne religijske građevine krase opštinu Bela Crkva, a jedna od njih je i srpski pravoslavni Hram Svetih apostola Petra i Pavla. Izgradnja ove, tada nove barokne građevine na starim temeljima, trajala je šest godina: od 1774. do 1780.

U pitanju je jednobrodna građevina sa trodelnom apsidom trolisne osnove, plitko ispuštenim pevničkim prostorima i zvonikom izgrađenim nad zapadnim travejom crkve. Spoljni ukras je uobičajen: sokl i krovni venac dele fasadu horizontalno, a pilastri i profilisani okviri za prozore vertikalno. Na zapadnom pročelju izgrađen je zabat sa volutama. U apsidi su tri polukružno zasvedene niše, a u naosu i nad horom izvedeni su sferni svodovi.

Od sakralnih građevina prisutna je i rumunska pravoslavna Crkva silaska Svetog Duha, građena 1871-1872. godine, a važno je spomenuti i rumunsku pravoslavnu Crkvu Vaznesenja Gospodnjeg u Grebencu. Ova građevina u selu Grebenac, opštine Bela Crkva, nastala je u prvoj polovini 18. veka, dok su njegovi žitelji još uvek bili mahom Srbi, odnosno, pre masovnijeg doseljavanja rumunskog stanovništva.

Ova crkca ima izgled pravougaone građevine sa plitkim pevnicama, drvenim, poluobličastim i omalterisanim svodom i plitkim otvorenim tremom na zapadnoj strani, nad kojim je sazidan barokizovani zabat sa zvonikom. Crkva je pregrađivana, ali premda je sa godinama menjala svoj izgled, ostavila je neke zanimljive arhaične osobine svojstvene za stariju sakralnu arhitekturu vojvođanske ravnice, kao što su niski drveni malterisani svod i jednostavne proporcije.

Pored navedenih sakralnih građevina, Belu Crkvu krase i rimokatolička Crkva Svete Ane koja je osnovana 1806. godine, a koja je posvećena majci Presvete Bogorodice, evangelistička crkva iz 1878. godine i ruska pravoslavna Crkva Svetog apostola i jevanđeliste Jovana Bogoslova, izgrađena između dva svetska rata. Sve one su, pored svoje primarne funkcije, imale i značajnu prosvetiteljsko-kulturološku ulogu.

Građevinski objekti koji odmotavaju klupko istorije

Istorijsko-arhitektonski vrednih objekata u Beloj Crkvi je mnogo, a jedan koji se naročito izdvaja je zgrada Istorijskog arhiva. Ova građevina iz 1862. godine nastala je za potrebe gostionice, potom je služila kao hotel, a između dva svetska rata i kao starački dom. Od sredine prošlog veka u ovoj građevini se nalazi arhiv, čija količina arhivske građe iznosi 2.656 metara dužnih i obuhvata 603 arhivskih, ličnih i porodičnih fondova i zbirki od 1743. do 2002. godine.

Ovo nepokretno kulturno dobro predstavlja jednospratni objekt sa naglašenim centralnim rizalitom i balkonom iznad ulazne ajnfort kapije. Ograda na balkonu izrađena je od kovanog gvožđa. Fasada sprata je odeljena od prizemlja jednostavnim vencem, dok je venac između sprata i tavana naglašeniji. Krov je dvovodni.

Vatrogasni dom je sagrađen 1785. godine, i to kao – gostionica. Pre nego što je  prenamenovana, koristila se i kao privatna trgovačka i stambena zgrada.

Zamišljena je kao jednospratni objekt, pravougaone osnove, sa debelim i masivnim zidovima, svodovima velikih raspona, snažnim stubovima kvadratnog preseka, veoma strmim krovom i doksatom koji se proteže duž zapadne i južne fasade. Po konstruktivnom sklopu i dekorativnoj obradi, fasada pripada redu građevina baroknih stilskih obeležja.

Višeslojno naselje iz kasnog bronzanog doba

Na razdaljini manjoj od dva kilometra jugozapadno od belocrkvanog sela Dupljaja, smešten je praistorijski grad Dupljaja, uzvišena lesna terasa trougaonog oblika, čija površina iznosi oko šest hektara i koja se sa severozapadne strane strmo spušta prema dolini reke Karaš. Ovaj lokaliet je   1960-ih godina otkrio kustos Nacionalnog muzeja u Mađarskoj, F. Romerje.

Odavde potiču dvoja kola u vidu dvokolica izrađenih od pečene zemlje, koja imaju primitivno prikazano božanstvo na njima. Ornamentisani su urezivanjem koncentričnih krugova i paralelnim linijama, ispunjenim belom bojom.

Putovanje kroz vreme, čini se, nije nemoguće, a pravi primer za to je upravo opština Bela Crkva. Vekovi se, jednim pogledom na znamenitosti, smenjuju pred našim očima od njenog osnivanja početkom 18. veka, ali i pre, zahvaljujući praistorijskom gradu Dupljaji. Bela Crkva nam pripoveda o kulturnom razvoju, vojnom uređenju i prosvetiteljskom životu tadašnjih stanovnika na jasan i razumljiv način – svojom bogatom arhitekturom.