U poseti „srcu“ Vojvodine: bogata istorija opštine Titel

^{Tekst: Tanja Prolić}

Titel je jedan od najstarijih naselja na tlu današnje Vojvodine.

Teritorija opštine Titel prostire se na 270 km2 od čega je 190 km2 obradivo poljoprivredno zemljište. Opštinu pored istoimenog naselja sačinjavaju još pet naseljenih mesta: Lok, Vilovo, Gardinovci, Šajkaš i Mošorin. Po poslednjem popisu, u istima živi oko 14 000 stanovnika. 

Teritorija opštine Titel prostire se na krajnjem jugoistoku Bačke, u oblasti Šajkaškoj, između Dunava i Tise. Opština Titel ima oblik nepravilnog kvadrata sa jasno izdvojenim granicama na istoku i jugu koje čine Tisa i Dunav, dok su zapadna i severna granica više konvencionalne i povučene po linijama kojima idu granice atara pograničnih mesta.

Arheološki lokaliteti na lesnoj terasi i na Titelskom bregu jasan su dokaz da je ovde život postojao i u prošlosti, kada su ritovi bili zamočvareni, muljeviti i često plavljeni visokim rečnim vodama. Titelski breg je predstavljao „ostrvo“ usred meandara i rukavaca razlivene Tise, zabarenih površina i ritskih predela Šajkaške, te je kao takav pogodovao kao utočište drevnom čoveku. Na obodu platoa Titelskog brega, praistorijski čovek je, kao na dlanu, imao okolni prostor i bio zaštićen od neprijatelja i razlivanja reka. Sam plato nudio je nepregledne oranice za gajenje žitarica, a padine brega pašu za stoku. U neposrednoj blizini, u vodama Tise, uvek je bilo raznovrsne ribe.

A sada ćemo više reći o Specijalnom rezervatu prirode „Titelski breg“. Sa severne strane Titelskog brega nalazi se naselje Mošorin, sa jugozapadne Vilovo, a sa južne Lok i Titel. U slojevima lesa i fosilnih zemljišta koji se vide u odsecima Titelskog brega, sačuvan je pouzdan zapis za proučavanje paleoklimatske i paleoekološke evolucije tokom poslednjih 600 hiljada godina. Titelski breg je uvršten u listu područja od međunarodnog značaja za faunu ptica (IBA – Important Bird Areas). Ornitološka vrednost se pre svega ogleda u bogatstvu retkih i ugroženih vrsta ptica na stepskim staništima i lesnim odsecima.

A da li ste znali da se prva pisana svedočenja o prostoru oko Titelskog brega i Tise nalaze u čuvenom delu „Istorija” Amijana Marcelina (oko 325-400 god.)?A da je prve kartografske prikaze Titelskog brega i okoline nacrtao grof L. F. Marsilji na prelazu iz 17. u 18. vek?

Kada govorimo o istoriji opštine Titel moramo spomenuti i Šajkaški bataljon. Šajkaški bataljon bio je vojnička jedinica austrougarske vojske. Odluku o formiranju Šajkaškog bataljona donela je carica Marija Terezija 1763. godine, u odbrambene svrhe. U sastav ovog bataljona prvobitno su ušla mesta: Titel, Lok, Mošorin, Gardinovci, Vilovo i Žabalj. Šajkaši su se regrutovali isključivo od stanovništva iz ovih mesta. Godine 1769. dodato je ovom bataljonu još šest mesta: Čurug, Gospođinci, Sentivan (Šajkaš), Gornji i Donji Kovilj i Kać. 

Titel je izabran za sedište, a major Teodor fon Stanisavljević je imenovan za prvog komandanta Šajkaškog bataljona.

Šajkaški bataljon je bio zadužen da po carskoj odluci učestvuje u vojnim akcijama, na kopnu i na vodi, da se brinu o bezbednosti, naročito na Dunavu, Tisi i Savi, kao i da “juri” razbojnike, sprovode i omogućavaju bezbednu plovidbu brodova koji službeno saobraćaju pomenutim rekama. Osnovno plovilo Šajkaškog bataljona, po kojem je i dobio naziv, bila je šajka. To je bio drveni ratni rečni brod- veoma dugačak, uzak i plitak. Pokretao se veslima i jedrima, a ponekad i ljudskom i konjskom snagom. A da li ste znali da je šajkača nazvana po šajkašima?

U opštini Titel nalazi se osam zakonom zaštićenih spomenika:

Vojnograničarska zgrada u Gardinovcima 

Vojnograničarska zgrada u Gradinovcima smeštena je na kraju glavne ulice sa leve strane, a u njoj se danas nalazi parohijski dom. Uzimajući u obzir da se u Krčedinu, na drugoj obali Dunava, nalazi slična vojnograničarska zgrada, a da je tu bio i prolaz skelom preko Dunava, moglo bi se zaključiti da su obe zgrade služile za kontrolu saobraćaja. 

Vreme gradnje ovog objekta ne može se tačno utvrditi, ali se veruje da je bilo krajem 18. ili početkom 19. veka. Zgrada je pravougaone osnove sa četvorovodnim krovom pokrivenim biber crepom. Na jugozapadnoj strani ima trem sa lučnim otvorima. Ima tri veće prostorije i nekoliko manjih. Današnji izgled je u izvesnoj meri izmenjen.

Arheološki lokalitet „Titelski plato-Kalvarija“

Na jednom od najlepših vidikovaca u Vojvodini nalazi se višeslojni arheološki lokalitet „Titelski plato-Kalvarija“ proglašen kulturnim dobrom od izuzetnog značaja.

U praistoriji i ranoj istoriji su naseljavani samo ivični delovi Titelskog brega i to uglavnom u blizini surduka, koji su stanovnicima olakšavali prilaz vodi.

Na jugoistočnom kraju Titelskog brega, neposredno iznad Titela, smešten je višeslojni lokalitet Kalvarija. 

Pored pojedinih nalaza pokretnog arheološkog materijala, na sasvim istočnom delu visoravni nalazi se jedno prstenasto utvrđenje sa odbrambenim rovom koji je očuvan više od 2/3. Prečnik ovog utvrđenja iznosi približno 150 metara i prema delimičnim oštećenjima površinskog sloja može se reći da je utvrđenje bilo opasano bedemom od kamena i krečnog maltera što se na pojedinim mestima jasno vidi. 

Tokom kopanja rova za vodovod na Kalvariji i temelja za izgradnju velikog rezervoara za vodovod, otkriven je maja 1968. godine veoma značajan arheološki sloj. Naime, temelj za izgradnju rezervoara iskopan je unutar samog prstenastog utvrđenja, dubok 3 metra. 

Oko 2,5 metara ovog sloja odlazi na srednjovekovne ostatke, dok je preostalih 50 cm pripadalo praistorijskim kulturama. Prilikom kopanja probne sonde u okviru temelja rezervoara utvrđeno je postojanje značajnog praistorijskog sloja, oko 3,5 metara debljine što zajedno sa srednjovekovnim slojem iznosi oko 6 metara. 

Utvrđeno je postojanje sledećih kulturnih slojeva u okviru prstenastog utvrđenja: kasni srednjovekovni, sarmatski, latenski, halštatski, bronzanodopski i eneolitski sloj. Na osnovu položaja lokaliteta koji dominira okolnim terenom na širem području Bačke, Banata i Srema, može se zaključiti da je na ušću Tise u Dunav ovo mesto uvek bilo pogodno i važno za naseljavanje i utvrđivanje što, između ostalog, potvrđuje i bogatstvo kulturnog sloja koji je ovde pronađen.

Kuća u Titelu

Ovaj objekat predstavlja spomenik kulture od velikog značaja. Podignuta je u prvoj deceniji prošlog veka u stilu poznog eklekticizma. 

U dekorativnoj obradi fasada mešaju se elementi istorijskih stilova i secesije, dok je ulazni deo, na desnoj strani objekta, u celosti oblikovan sa stilskim karakteristikama secesije. U zgradi je posebno vrednovana srednja soba u kojoj je dekoracija izvedena 1911.-1912. godine, po nacrtima Dragutina Inkiostrija Medenjaka, umetnika raznorodnih interesovanja koji je inspiraciju nalazio u raznovrsnom etnografskom materijalu, slobodno razvijajući motive na raznim predmetima i različitim materijalima. Navedena prostorija predstavlja jedan od retkih primera umetnikovih radova u autentičnom prostoru, u celosti očuvanih. Tu je izveo svilene tapete pastelnih tonova, komponovane u geometrijske forme (7 horizontalnih i 14 vertikalnih paralelograma i 15 kvadrata na plafonu). 

U pitanju je privatna kuća koja nije otvorena za posete.

Rodna kuća Isidore Sekulić

Čuvena srpska književnica Isidora Sekulić rođena je u mestu Mošorin koje pripada opštini Titel 1877. godine. Njena rodna kuća, sagrađena u drugoj polovini 19. veka, predstavlja spomenik kulture. Građena je od opeke, pokrivena falcovanim crepom i ima dva uzdužna reda prostorija, paralelnih sa ulicom.

Kako objekat nije u dobrom stanju, zatvoren je za posete.

Rodna kuća Mileve Marić-Ajnštajn

Mileva Marić-Ajnštajn bila je još jedna znamenita ličnost rođena na teritoriji opštine Titel. Kuća u kojoj se ova čuvena matematičarka rodila davne 1875. godine, a koja je takođe sagrađena u 19. veku, predstavlja nepokretno kulturno dobro - spomenik kulture. Objekat je u privatnom vlasništvu i nije otvoren za posete.

Građena je kao prizemni objekat sa malim podrumom ispod dvorišnog dela i osnovom u obliku slova G. Podrum je deo stare kuće, dok je ulično krilo građeno početkom prošlog veka, od 1903. do 1907. godine. Noviji, ulični deo građen je bogatije, sa istaknutim dekorativnim elementima. Osnovne površine fasade su od fasadne opeke nad visokim sokolom, a prozorski parapeti sa dekorativnom malterskom plastikom. Pet bogato ukrašenih pilastera deli fasadu na četiri polja. Nad prozorima su ornamenti u obliku školjke u bogatom reljefu. Konzole i metope u kasetama su ukrašene mnoštvom reljefnih detalja. U rasporedu prostorija, načinu građenja i elementima dekorisanja fasade i enterijera, ovaj spomenik kulture predstavlja karakterističan tip kuća građenih u Vojvodini u drugoj polovini 19. i početkom prošlog veka.

Crkva Svetog proroka Ilije u Loku

Srpska pravoslavna crkva Svetog proroka Ilije u Loku, nepokretno kulturno dobro od velikog značaja, podignuta je 1822-1824.godine kao jednobrodna građevina sa plitkom apsidom u širini broda i niskim soklom.

Fasada je rasčlanjena pilastrima sa dekorativnim kapitelima koji drže krovni prsten. Lučni prozori i niše smešteni su između pilastera, dok su na apsidi samo jedan prozor i dve slepe niše.

Ikonostas je donet iz Titela i rad je nepoznatog rezbara iz druge polovine 18. veka. Ikone je u baroknom stilu prelaznog doba oslikao takođe nepoznati slikar koji je stvarao u drugoj polovini 18. veka. Ikonostas je 1867. preslikao August Tirk, akademski slikar, i dodao je nekoliko svojih ikona. Inventaru crkve pripadaju i Bogorodičin i Arhijerejski tron s kraja 19. veka, takođe nepoznatog autora.

Crkva Svetog Velikomučenika Stefana Dečanskog u Vilovu

Crkva Svetog Velikomučenika Stefana Dečanskog u Vilovu je spomenik kulture od izuzetnog značaja. Ikonostas u crkvi je rad Stefana Teneckog iz 1752. godine.

Crkva je podignuta 1806. godine u duhu klasicizma, sa uobičajenom organizacijom prostora i obradom fasada svedenim ukrasom, u kome glavnu ulogu ima alterniranje plitkih dvostrukih pravougaonih niša i dubljih, polukružno zasvedenih niša na bočnim fasadama. Na mestu današnje crvke postojala je starija sakralna građevina, posvećena Stefanu Dečanskom, iz 1745. godine.

Zapadno pročelje, istaknuto visokim zvonikom, skladno je ukomponovano sa dekoracijom podužnih fasada, koja je izvedena kombinacijom plitkih pravougaonih i nešto dubljih polukružnih niša. 

Ikonostas je oslikao 1752. aradski slikar Stefan Tenecki, čiji je ovo najraniji datirani rad. Ikonostas u Vilovu prikazuje Stefana Teneckog kao ličnost izvanrednih slikarskih sposobnosti, snažne individualnosti, majstora izrazitog baroknog manira u sredini koja se još uvek držala tradicionalnog zografskog shvatanja. Konzervatorski radovi izvedeni su 1979. godine.

Tri vojnograničarske zgrade 

Predstavljaju spomenik kulture od velikog značaja, a podignute su u drugoj polovini 18. veka, odnosno u periodu postojanja Titelskog šajkaškog bataljona. Zgrade se nalaze na Trgu oslobođenja br.4 i u ulici kralja Petra I (nekada M. Tita) br. 2 i 7.

Ukupno arhitektonsko nasleđe Titela kao graničarskog mesta sačuvalo je veliki broj zgrada podizanih za potrebe šajkaškog bataljona. Uz kasarne, tu su i zgrade koje su služile za arsenal, vojnu administraciju, kao i za stambene svrhe, trgovinu i druge prateće potrebe. 

Ove tri zgrade, građene u stilu baroka, najtipičniji su primeri iz perioda šajkaškog bataljona, iako su i one do sada pretrpele promene. 

Ako tražite idealnu destinaciju za odmor u Srbiji, možete se opredeliti za opštinu Titel. Napravite izlet do samog srca Vojvodine i do plodne Šajkaške. Upoznajte se sa kulturnim i istorijskim nasleđem Titela, od praistorije do slavnih šajkaša.

Izvor: 

Ustanova za zaštitu prirode “Titelski breg”
Republički zavod za zaštitu spomenika kulture - Beograd