Opština Temerin: bogato kulturno nasleđe na jugoistoku Bačke

^{Tekst: Tanja Prolić}

Opština Temerin nalazi se u jugoistočnom delu Bačke i prostire na 170 kvadratnih kilometara obuhvatajući istoimeno naselje kao i naselja Bački Jarak i Sirig. Sa istočne strane se graniči sa opštinom Žabalj, sa severa sa opštinom Srbobran, na zapadu je opština Vrbas i grad Novi Sad na jugu. Prema popisu iz 2011. godine ima nešto više od 28 hiljada stanovnika.

Temerin se prvi put pominje davne 1332. godine u papskoj priznanici upućenoj Laurentiju de Temeriju, župnom svešteniku, zbog plaćanja papskog poreza.

Ova opština može se pohvaliti bogatim kulturno - istorijskim nasleđem, a ovo su neke od znamenitosti koje ne biste trebali da propustite:

Dvorac Sečen (Kaštel) - elegantan i jednostavan barokni klasicizam

Ovo zdanje je izgradila porodiča Sečen (grof Šandor Sečen) krajem 18. i početkom 19. veka. Zidine dvorca Sečen u Temerinu, stare više od dva veka, svedoci su mnogih značajnih istorijskih događaja, u njemu su boravili važni ljudi i živele čuvene porodice. Ovaj rezidencijalni plemićki objekat jedan je od malobrojnih koji su sačuvani u gotovo izvornom obliku i daje poseban pečat ovdašnjoj istoriji i kulturi.

Iako imena njegovih projektanata nisu poznata, prema nekim kazivanjima, crkva, gostoprimnica i istočni deo zamka, gde je bila konjušnica, izgrađeni su na osnovu planova čuvenog graditelja kanala Jožefa Kiša.

Nakon smrti grofa Šandora Sečena, imanje su nasledila njegova dva sina Mikloš i Karolj, koji je, kako kaže njemu posvećena pesma, bio “otac svojim kmetovima”. U jednoj hronici je pisalo da je za njih mnogo žrtvovao i da je gladnima delio žito i novac. 

Godine 1874. Šandor Sečen, poslednji izdanak porodice, prodaje svoj deo imanja apatinskom trgovcu Antalu Fernbahu, a kasnije i Miklošev sin Antol prodaje svoj deo. Fernbahovi su držali kompletan Temerin sve do agrarne reforme Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1920. godine. Nakon iste, Fernbahovi su prodali dvorac porodici Matković koja je dvorac zadržala do kraja Drugog svetskog rata, kada im je nacionalizacijom oduzet. Nakon nacionalizacije u dvorcu je bila smeštena Uprava narodnih odbora.

Ovaj spratni objekat je jasnih stilskih karakteristika elegantnog i jednostavnog baroknog klasicizma.

U pitanju je zgrada sa prizemljem i spratom osnove izduženog pravougaonog oblika, sa blago naglašenim rizalitima i dvorišnim krilima. Glavna fasada je simetrična, sa osam prozora koji se poklapaju u obe etaže i centralno postavljene terase nad ulaznim vratima; terasom dominira ograda od kovanog gvožđa. Zadnja fasada je takođe simetrična sa zastakljenom terasom u središnjem delu koju podržavaju šest stubova naknadno dorađenih 1905. i ima elemente secesije. Tipičan je po tome što nema ulazni portik. Krovište je četvoroslivno i znatno doprinosi jednostavnosti objekta. Nekada su sa unutrašnje strane dvorišta, prema parku, postojale dve kapije za izlaz kola, ali su zazidane. 

Dvorac Sečen okružen je Starim parkom, koji se prostire na površini od oko 20 jutara. Najveštiji baštovani napravili su ovaj park za vreme porodice Sečen. U prošlosti su zid od cigala i ozidan šanac zaklanjali ovaj park od spoljašnjeg sveta. Nakon što je dvorac postao vlasništvo porodice Fernbah, njihov baštovan Vince Sadlek okolni park preobratio je u ukrasnu baštu, arboretum. Bašte su bile pune cveća, ukrasnog bilja, u vodi su plivale kornjače. Od početka 20. veka baštu zasađenu biranim i nesvakidašnjim drvećem ukrašavaju fontana i skulpture. 

Danas se u dvorcu nalazi Srednja škola „Lukijan Mušicki“, a okolni park je posvećen razonodi. Dvorac je značajno kulturno dobro.

Etno kuća Tájház - tradicija narodnog graditeljstva mađarskog stanovništva

Po mišljenju stručnjaka predstavlja jednu od najboljih etno-kuća u regionu. U pitanju je panonsko-ravničarski tip kuće koji jasno prikazuje tradiciju narodnog graditeljstva mađarskog stanovništva u Temerinu, predmete koji su svakodnevno i u svečanim prilikama upotrebljavani i korišćeni u skladu sa tradicionalnim i seljačkim načinom života, kao i predmete iz okoline vezane za tradicionalan način privređivanja. Zavičajna kuća u Temerinu je poslednji primer pročelja od dasaka u obliku sunčevih zraka na teritoriji naselja.

Pretpostavlja se da je kuća postojala i početkom 1850-tih godina, ali je moguće da datira iz još ranijeg perioda. Kuća je prikazana na katastarskoj mapi naselja iz 1892. godine. Otvorena je 20. jula 2003. godine a njome upravlja udruženje TAKT - Temerini Alkotóműhely és Képzőművészeti Tábor / Termerinska likovno stvaralačka kolonija. Od njenog otvaranja pre skoro dve decenije, zavičajnu kuću posetio je veliki broj posetilaca ali i umetnika, jer se na ovom prostoru tokom godine održavaju brojne umetničke radionice i priredbe.

A sada više o samoj arhitekturi zavičajne kuće. Zidovi su zemljani, vremenom su se podebljavali prema dole, ali su ih tokom godina vlasnici poravnali. Na kuću se nastavlja štala i spremište za kola. Kuća je podeljena na četiri dela, a četvrti deo je ostava, iz koje se može popeti na tavan. Krov je rogaste strukture, pokriven trskom.

U kući su sačuvani brojni predmeti koji vraćaju u prošlost. Prva vrata sa gonga vode u kuhinju, u kojoj se nekad kuvalo na ognjištu, tu su i kredenac i stolaža sa kuhinjskim priborom. Prednja soba ili čista soba je najlepše uređena soba u kući koja je uglavnom služila za smeštaj gostiju ili za majku sa tek rođenim detetom. Svakodnevni život porodice se odvijao u zadnjoj sobi: velika furuna je grejala sobu, a pravo da prvi sednu na šamlicu pored nje imali su najstariji, tu su žene tkale i prele, starci sitnili listove duvana, deca se igrala. Ostava ili špajz je povezana sa delom gde se stanovalo, a ulaz je bio sa gonga.

Posebnu atrakciju predstavlja drvena mašina za pranje veša, koju je napravio stolar Ujvari. Tu su još i sarački alat za izradu konjske opreme, nakovanj za oštrenje kosa, ručna krunilica, kolarski kozlić…

Kroz malu kapiju - kapidžik, stiže se do štale koja gleda na zadnje dvorište, a u njoj se mogu videti jasle za stoku i konje, kao i razni alat neophodan za stočarstvo i držanje konja. Na konopcu visi drveni krevet, na kojem je spavao biroš, poljoprivredni sluga. U spremištu za kola izložena su zaprežna kola, amovi, jarmovi, trlica za konoplje, mašina za krunjenje kukuruza i krupara.

U dvorišnom prostoru izgrađena je Stvaralačka kuća, spratni objekat zamišljen tako da bude svojevrstan dom umetnika TAKT-a, sa radionicom i galerijom, ali i smeštajnim delom za boravak umetnika tokom održavanja brojnih umetničkih radionica i projekata. Izgradnjom Stvaralačke kuće stvaraju se uslovi za dostupnost postojećih i stvaranje novih sadržaja i usluga u sklopu tematske celine TAKT u Temerinu. Aktivnosti koje se odvijaju na prostoru zavičajne kuće usmerene su na razvoj kulturnog turizma i kreativnog sektora u zajednici i regionu. 

Dvorište i prateći objekti koriste se za likovne izložbe, književne večeri i muzičke programe. 

Etno - park „Brvnara“ - jedinstveni muzej na otvorenom        

Etno-park „Brvnara“jeste jedinstveni muzej pod otvorenim nebom koji svedoči o narodnom graditeljstvu krajiških Srba - kolonista koji su naselili Bački Jarak nakon Drugog svetskog rata. Smešten je uz glavnu saobraćajnicu na samom ulazu u Bački Jarak iz pravca Novog Sada.

Zavičajna muzejska zbirka etnološko-istorijskog karaktera nastala je na osnovu inicijative stanovnika Bačkog Jarka, krajiških Srba, kolonista iz Bosanske Krajine.

Ideja o osnivanju javila se 1946. godine, sa željom da se očuva uspomena na stari zavičaj, a objekat je podignut 32 godine kasnije. Stručnu pomoć u realizaciji pružili su: Vojvođanski muzej, Muzej Grada Novog Sada, Muzej Bosanske Krajine u Banja Luci i Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture u Novom Sadu.

Centralni objekat ovog kompleksa jeste Brvnara, u kojoj se nalazi etnološki deo stalne postavke. Izgrađena je od brvana tako da nalikuje na tradicionalnu kuću dinarskog područja. Bila je glavna stambena zgrada, mesto gde se okupljala cela porodica. U pitanju je dvodelna građevina, podeljena na veću prostoriju sa otvorenim ognjištem nazivanu „kuća“ i manju sobu u kojoj se nalazi zidana peć. Novu stalnu postavku realizovao je Muzej Vojvodine 2012. godine, a prikazani su originalni muzejski predmeti, istorijski dokumenti i foto-materijal, relevantni za narodnu kulturu i istoriju Krajišnika.

Pored Brvnare, u dvorištu su postavljena tri autentična objekta, doneta iz starog zavičaja i ukomponovana u prostor tako da sa glavnom zgradom čine originalnu ambijentalnu celinu krajiškog dvorišta sa stambenim i pomoćnim objektima. To su vajat (zgradica) - kuća za mladi bračni par; mlečar za držanje i spremanje mleka i mlečnih proizvoda i kuruzana (ambar) za čuvanje i sušenje kukuruza u klipu.

Legat Zlate i Karolja Baranji - zaveštanje velikih umetnika

Supružnici Karolj Baranji i Zlata Markov Baranji bili su umetnici koji su ostavili legat neprocenjive vrednosti Temerinu. Bračni par umetnika, vajara i skulptora stvarao je u vreme Pikasa a Karolj je sa čuvenim Ivanom Tabakovićem poneo Gran pri 1937. godine sa Svetske izložbe u Parizu, za četiri zidne slike od keramike velikih dimenzija koje su krasile vajarsku salu jugoslovenskog paviljona.

Njihov najpoznatiji rad jeste “Ikarus“koji krasi zgradu Vazduhoplovne komande u Zemunu. Smatra se jednom od najuspelijih vajarskih kompozicija na nekom od javnih objekata u srpskoj međuratnoj arhitekturi. Skulptura Ikarusa koja izranja iz zidne ravni, uzdignutih i raširenih krila, predstavljena je u jakom ekspresivnom naboju u kome su horizontalne i vertikalne mase zategnute skoro do pucanja. Telo je izvajano u formi junačkog torza dok geometrija krila čitavu figuru usmerava prema posmatraču. 

Radovi ovih umetnika oplemenjuju različite lokacije, između ostalog i park na Paliću gde se nalazi Zlatina skulptura „Jesenje sunce“. Njihovi radovi se nalaze i u Gradskim muzejima u Subotici i Novom Sadu, kao i u Galeriji savremene umetnosti “Likovni susret” u Subotici.

U Temerinu se nalaze dve javne skulpture i jedan reljef Karolja Baranjija i Zlate Markov: ispred Kulturnog centra “Lukijan Mušicki”, u centru Temerina, postavljena je skulptura „Devojka koja se češlja“, a ispred Osnovne škole “Kokai Imre” skulptura “Bik”. Deo njihovih radova i umetničke dokumentacije udovica je poklonila Temerinu 1984. godine, pa je tako nastala Spomen zbirka - legat koji čuva 41 delo Karolja Baranjija i 14 dela Zlate Markov Baranji.
Negde oko polovine izloženih dela ubraja se u razne podgrupe keramike: materijal radova Zlate Markov je uglavnom majolika i terakota, dok su dela njenog muža prvenstveno od šamota.

Zgrada Mesne zajednice u Bačkom Jarku - svedočanstvo multikulturalne istorije 

Ovo zdanje, koje je od strane Vlade Srbije proglašeno za spomenik kulture, sagradio je Anton Diner 1904. godine kao Opštinski dom (Gemeindehaus), a prema stilskim odlikama pripada epohi istorizma sa elementima neoromantičarske arhitekture tipične za početak 20. veka. U zgradi su danas smeštene kancelarije Mesne zajednice Bački Jarak, Mesne kancelarije Bački Jarak, biblioteka i svečana sala - čitaonica, dok je deo zgrade u privatnom vlasništvu.

Osim arhitektonskih vrednosti, predstavlja jedno od retkih svedočanstava o multikulturalnoj istoriji Bačkog Jarka i nekadašnjem životu nemačke etničke zajednice na prostoru Vojvodine. 

U pitanju je prizemna zgrada, osnove u obliku slova P. Tri krila formiraju dvorište, koje je okrenuto ka glavnoj ulici i ograđeno. Ograda je od kovanog gvožđa na zidanom parapetu, dok je centralno postavljena gvozdena ulazna kapija uokvirena zidanim lukom između stubova sa ukrasnim kapama. Ulaz u zgradu postavljen je centralno i pristupa mu se iz dvorišta. Zgrada je u osnovi oblikovana simetrično, a osa simetrije prolazi sredinom centralnog krila. Centralni ulazni hol, od dvorišta odvojen zastakljenim lučnim otvorima velikih dimenzija, postavljen je po dužini centralnog krila u kom je smeštena i svečana sala, najveća prostorija u zgradi, dok su u bočnim krilima smeštene kancelarije.

Fasade koje su orijentisane ka ulici, jugozapadna i severozapadna, dekorisane su bogatom malterskom plastikom, dok su ostale fasade svedene. Fasada je horizontalno raščlanjena soklom, sa tri podeona venca i potkrovnim vencem. Obrada fasada izvedena je krečnim malterom. Krov je složen i prema glavnoj ulici završen zabatnim zidovima. Krovni pokrivač je biber crep u gustom slogu. Svi prozori na uličnim fasadama su zalučeni, dok su prozori na jugoistočnoj fasadi pravougaoni. Prvobitna drvena stolarija, unutrašnja i spoljašnja, u najvećoj meri je sačuvana. (izvor paragraf: Odluka o utvrđivanju zgrade Mesne zajednice Bački Jarak u Bačkom Jarku za spomenik kulture “Sl. glasnik RS” br. 95/2021).

Ukoliko želite da istražite neku domaću destinaciju, neka vaš izbor padne na opštinu Temerin. Duh prošlih vremena i bogata tradicija vojvođanske ravnice jasno su prikazani kroz znamenitosti ove opštine Južnobačkog okruga.