Opština Vlasotince - stazama graditeljskog nasleđa

^{Tekst: Tanja Prolić} 

Opština Vlasotince prostire se na površini od 308 kvadratnih kilometara i broji skoro 26 hiljada stanovnika. Obuhvata 48 naselja na čijem tlu se nalaze brojne znamenitosti, koje nas na zanimljiv način upoznaju sa istorijom i tradicijom ovog kraja. Turistička organizacija opštine Vlasotince u svojoj ponudi ima pešačku turu „Stazama graditeljskog nasleđa Vlasotinca", gde se šetnjom kroz Vlasotince obilaze znamenite građevine i pripoveda zanimljiva priča o ovoj opštini.

Spomenik palim borcima za slobodu i ujedinjenje (1809 - 1918) - delo čuvenog ruskog arhitekte

Ova znamenitost, koja danas predstavlja mesto okupljanja žitelja Vlasotinca, jeste delo čuvenog ruskog, carskog arhitekte Nikolaja Krasnova. On je, za vreme Oktobarske revolucije, emigrirao u tadašnju Jugoslaviju, kao deo ruske intelektualne elite. Renomirani arhitekta je radio u Arhitektonskom odeljenju Ministarstva građevine Kraljevine SHS. Krasnov je projektovao mnogobrojna monumentalna državna zdanja u Beogradu, crkvu Svetog Đorđa na Oplencu, kosturnicu na grčkom ostrvu Vido (Krf), srpsko vojničko groblje na Zejtinliku u Solunu, a rekonstruisao je i Njegoševu kapelu na Lovćenu.

Spomenik je izveden u obliku obeliska čije je stablo sraslo sa bazom. Obelisk je monolitna akademska kompozicija koja se ka vrhu sužava, a vrh se završava višesegmentnom „kapom“ rasčlanjenom malim lučnim nišama. Baza spomenika ima ispuste za vodu u obliku lavljih glava i školjke za odvod vode. Skladna kompozicija obogaćena je plitkom, sitnom dekorativnom plastikom simboličkog i heraldičkog značaja. 

Spomenik spada u reprezentativne srpske memorijalne građevine međuratnog perioda, zajedno sa  spomenicina na Zejtinliku, Mačkovom kamenu i ostrvu Vido. Posvećen je žrtvama za oslobođenje ovog kraja u periodu od 1809. do 1918. godine. Podignut je na glavnom gradskom trgu 1932., za vreme vladavine kralja Aleksandra I Karađorevića, na inicijativu dr Radula Velaševića. Osveštan je 18. septembra iste godine.

Statična kompozicija spomenika odiše dostojanstvom i uzdržanošću i time izvršava svoju svečanu memorijalnu funkciju. Primer je arhitekture nacionalnog stila i značajno delo veštog akademičara. 

Narodna biblioteka „Desanka Maksimović“ (,,Gigina kuća”) - spomenik narodnog graditeljstva i kulture

Uprava vlasotinačke biblioteke, Zavičajni fond i legat Miodraga Nagornog  nalaze se  u zgradi koju je sagradio imućan vlasotinački trgovac Stojan Stojiljković Giga 1850. godine, u orijentalno - balkanskom stilu. Giga je, inače, bio poznat kao borac za oslobođenje ovog kraja od Turaka.

Biblioteka je, izvorno, nastala iz Narodne knjižnice i čitaonice, osnovane 1912. godine. U saradnji sa Zavodom za zaštitu spomenika kulture Niš 1979. godine je otpočela restauracija ove stare varoške kuće. Nakon što je restaurirana 1985. godine, kuća vlasotinačkog trgovca Gige pripala je biblioteci. 

U svojoj knjizi „Graditeljsko nasleđe Vlasotinca“ Danica Valčić je opisala ovu građevinu: „Kuća ima podrum u nivou prizemlja, zidan od lomljenog kamena i sprat u bondručkoj  konstrukciji, sa  ispunom koji ima dva isturena erkera prema severnoj strani. Osnova objekta je četvorougaona, a  krov je na četiri vode, sa blagim nagibom i isturenom strehom, koja je odozdo oplaćena daskama  i pokriven je ćeramidom. Na severnoj, spoljašnjoj strani kuće nalazi se trem sa konstrrukcijom na stubovima, koji je povezan sa ulazom u podrum. Podrum je jedinstveni prostor na četiri hrastova, simetrično raspoređena stuba, koji imaju podvlake i jastuke  i ravnomerno  prenose težinu sprata. Drvenim strmim stepenicama dolazi se u središnju prostoriju, u prostrani hodnik na spratu, oko kojeg su simetrično raspoređene ostale prostorije.  Na zapadnoj strani nalazi se doksat sa isturenim divanhanom na arkadama, po uzoru na moravsku arhitekturu“.

Biblioteka je teško oštećena u požaru 2008. godine ali je renovirana i svečano otvorena 22. januara 2013. godine. Posebnu draž prostoru daje jedinstvena zbirka portreta pod nazivom „Moji Vlasotinčani“, delo slikara i grafičara, rođenog Vlasotinčanina Miodraga Nagornog.  U suturenu je galerijski prostor predviđen za održavanje izložbi, promocije knjiga, predavanja i druga okupljanja. Ostala odeljenja Biblioteke: Naučno, Pozajmno, Dečje odeljenje, kao i čitaonice (opšta, čitaonica dečjeg i naučnog odeljenja) smeštene su u Valčićevoj palati, odnosno u Upravnoj zgradi GP „Crna Trava“.

U ovoj značajnoj kulturnoj ustanovi organizuju se pesničke večeri, predavanja, recitali i drugi događaji. Korisnicima je na raspolaganju raznovrstan fond koji uključuje popularnu beletristiku, stručnu literaturu, knjige za najmlađe, staru i tekuću periodiku, bogatu zavičajnu zbirku.

Narodna biblioteka „Desanka Maksimović“, u narodu poznatija kao „Gigina kuća”predstavlja spomenik kulture i narodnog graditeljstva. Danas, mnogi mladi bračni parovi, nakon venčanja, dolaze da naprave seriju fotografija za porodični album upravo u Giginoj kući

Turska kula/Zavičajni muzej - riznica stare srpske grafike

Ova znamenitost, koju ne bi trebalo da propustite, nalazi se u samom centru grada. Njena izgradnja je vezana za dobar geografski položaj - za vreme turske vladavine Vlasotince se nalazilo na raskrsnici lokalnih trgovačkih puteva, koji su vodili ka Trnu i Znepolju i ka Carigradu, a kako bi osigurali te puteve Turci su podizali kule, tzv. „karaule“.

I ovu građevinu je kustos Danica Valčić opisala u svojoj knjizi „Graditeljsko nasleđe Vlasotinca“:

„Ima visoko prizemlje i sprat. Prizemlje je zidano od lomljenog i pritesanog kamena, a sprat od opeke. Pregradni zidovi su u bondručkom sistemu sa osnovnim drvenim kosturom od hrastovine. Bonduračka ispuna je čatma, opeka i pleter u blatu. Na istočnim uglovima objekta, bočno od glavnog ulaza,  nalaze se dve isturene petougaone kule sa puškarnicama, a na severnoj strani postoji i treća, sa pravougaonom osnovom, kroz koju je nekada bio glavni ulaz. Krovna konstrukcija je drvena, krov je na četiri vode i pokriven ćeramidom. Po sredini objekta je dugačak hodnik sa izdvojenim drvenim stepeništem, koje vodi na sprat. Restauraciju i konzervaciju kule vršio je Zavod za zaštitu spomenika iz Niša. Kula je pod zaštitom od 1985. godine, kao spomenik kulture od posebnog značaja. Od 1979. godine objekat je adaptiran za potrebe Zavičajnog muzeja“.

Zavičajni muzej u Vlasotincu izdvaja se po sobi stare srpske grafike. Nijedan muzej ni galerija u Srbiji ne izlažu ovako obiman, antologijski izbor starije srpske grafike. Reč je o legatu akademskog slikara i grafičara Miodraga Nagornog, koji je svom rodnom gradu darovao ovu značajnu zbirku, a i sam je dao veliki doprinos osnivanju muzeja u Vlasotincu. Njegov legat uključuje zbirku stare srpske grafike od 16. do 19. veka, koja sadrži drvoreze, bakroreze i litografije, uglavnom sakralne tematike. Kao takva, zbirka predstavlja svojevrstan kulturni spomenik od posebnog značaja. 
Stalna postavka muzeja oslikava razvoj Vlasotinca i okoline od praistorije, preko antičkog, vizantijskog, turskog perioda, oslobodilačkih ratova vođenih do kraja 1945. godine, pa sve do sadašnjosti.

Crkva Svete Trojice (Sošestvije Svetog duha) - građevina velike arhitektonske vrednosti

Crkva Svete Trojice ili Crkva Sošestvije Svetog duha je spomenik kulture, koji je značajan primer srpsko - vizantijskog stila u arhitekturi sa prepoznatljivim rukopisom debarske kopaničarske škole na duborezu ikonostasa i episkopskih prestola i ikonama izrađenim u svetogorskom maniru sa uplivom baroka.

Ova sakralna građevina  podignuta je 1858. godine, na ruševinama prethodne crkve. Živopisana je 1894. godine, a freske su dar vlasotinačkih trgovaca i zanatlija. Staro groblje, sa više od sedamdeset sačuvanih kamenih nadgrobnih spomenika iz 19. veka, prostire se istočno od crkve. Ono svedoči o borcima za oslobođenje od Turaka, viđenijim Vlasotinčanima i onima koji su zaslužni za izgradnju hrama.

Kada je reč o arhitekturi, građevina je konstruisana kao trobrodna pseudo bazilika sa polukružnom apsidom na istoku i otvorenim tremom sa zapadne i južne strane. Iznad zapadnog trema nalazi se galerija na koju se penje iz naosa. Bočni brodovi su kolonadom odvojeni od središnjeg, koji je zasveden poluobličastim svodom, a bočni ravnom drvenom tavanicom. Prepokriveni su krovom na dve vode. Zvonik iz 1899. godine izveden je u stilu eklektike sa naglašenim klasicističkim elementima. 

U pozlaćenom duborezu s floralnim motivima urađene su carske dveri i vrata proskomidije i đakonikona. U istom maniru su znalački i umetnički nadahnuto urađena tri episkopska prestola, dekorisana životinjskim glavama, dvoglavim orlovima i biljnim prepletima. 

,,Mlin Popovića“ - važan spomenik tradicionalne arhitekture

Svi oni koji su gledali kultnu domaću seriju ,,Porodično blago“ mogli su da vide ,,Mlin Popovića“ u uvodnoj špici. U periodu između dva svetska rata, na starim, požutelim fotografijama, upravo je on prikazan kao jedno od obeležja Vlasotinca. Mlin je najpoznatiji industrijski objekat u ovom kraju i jedan od najstarijih objekata na jugu Srbije, koji je u funkciji.

U pitanju je spomenik tradicionalne arhitekture i zaštitni znak ovog grada, izgrađen 1895. godine. Sloboda srpskog naroda i mogućnost samostalnog razvoja, dobijene Berlinskim kongresom iz 1878. godine, dovele su do napretka i u Vlasotincu. Došlo je do razvoja mlinske industrije i to zahvaljujući porodici Popović. Jedan od prvih industrijskih objekata bio je ovaj mlin na Vlasini. 

Njegov vlasnik, vlasotinački trgovac i industrijalac Gavrilo Popović, otkupio je vodenicu Prokopa Đokića Crnilovića, koja je bila na tom mestu. Njegovi sinovi su dogradili još dva sprata, a 1912. godine su ugradili i generator jačine 20 kw i tako je Vlasotince prvi put dobilo električno osvetljenje. 

Mlin je radio sa sedam turbina energije 95 kw koristeći vode Vlasine, sa postrojenjima kupljenim u Nemačkoj i Austriji i prerađivao je dva vagona žita dnevno. 

Danica Valčić je u svojoj knjizi „Graditeljsko nasleđe Vlasotinca“opisala ovaj mlin, koji se svojim svečanim monumentalnim izgledom izdvaja u ambijentu.

,,Mlin je građen u umerenom romantičarsko - klasicističkom stilu. Njegova čeona fasada je skladna i koherentna kompozicija, koja na poseban način teži otmenosti i nameće se svojom visinskom dominacijom u panorami varošice. Pročelje mlina rasčlanjeno je po vertikali plitkim neupadljivim pilastrima koji se uzdižu do završnog motiva koji predstavlja uprošćeni lučni zabat. Sklad, simetrija i harmoničnost masa obogaćeni su plitkom plastičnom dekoracijom oko prozorskih otvora”.

Ako u Vlasotince svraćate slučajno ili namerno, ne bi trebalo da propustite priliku i da se popnete na najlepši vidikovac u varoši - spomen park “Staro groblje” . Ovde se nalazi spomenik palim borcima i žrtvama fašizma, sa svojevrsnim kamenim amfiteatrom, izvanredno uklopljenim u prirodni ambijent. Od 1975. godine, kada je podrignut, ima posebno mesto u srcima Vlasotinčana jer ga pamte po susretima sa prvim ljubavima.

I ako vas put nanese u ovu varoš, obiđite i kuću već pomenutog Gavrila Popovića (danas sedište Centra za socijalni rad) sazidanu 1907. godine, kao i  palatu Milana Valčića, vlasotinačkog bankara, građenu 1933.godine. LJubazni domaćini pokazaće vam i mesta na kojima je snimana još jedna kultna serija “Vruć vetar” čiji je scenarista Siniša Pavić za lik glavnog junaka, Šurdu, inspiraciju našao u ovdašnjem berberinu. Inače, Siniša Pavić već 20 godina živi u Vlasotincu. I za kraj, ne zaboravite Nešićev kej, šetalište pored prelepe reke Vlasine, čiji se deo tokom leta, zahvaljujući brani, pretvara u najlepše kupalište u ovom kraju Srbije. Verujte na reč - vratićete se ponovo…