Opština Velika Plana - turistički biser Podunavskog okruga

^{Tekst: Tanja Prolić} 

Zahvaljujući povoljnom geografskom položaju, plodnom zemljištu, bogatstvu vodenih površina i šuma i razgranatim komunikacijskim vezama sa ostalim gradovima, ovaj kraj su kroz vekove naseljavali brojni narodi koji su u njemu ostavili bogato zaveštanje. 

Podunavski okrug sa svojim aktraktivnim turističkim destinacijama iz godine u godinu privlači veliki broj posetilaca. Mi smo izdvojili pet znamenitosti u Velikoj Plani koje ne biste trebali da propustite. 

Gradska kuća - porodična vila moćnog industrijalca

Ova građevina zbog visokih inženjersko - arhitektonskih vrednosti, istorijskog značaja i posebnog mesta u urbanoj genezi Velike Plane, predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture. Vila Klefiš, odnosno današnja Gradska kuća, podignuta je 1922. godine kao porodična vila Tonija Klefiša, italijanskog industrijalca nemačkog porekla koji je bio jedan od osnivača klanične i mesnoprerađivačke industrije u ovoj opštini.

U odnosu na današnju pravilnu regulacionu liniju ulice, građevina je povučena u dubinu parcele i ima razvijenu osnovu sa centralnim rasporedom prostorija, baziranu na principu pune simetrije.

Izvedena je u masivnom konstruktivnom sistemu sa jakim nosećim zidovima od opeke starog formata. Ima drvenu međuspratnu konstrukciju, krov ima složenu osnovu i karakterističnu mansardnu formu. 

Građevina uključuje podrum, prizemlje, sprat i tavanski prostor. U prostornom smislu, odlikuje se lepo razvijenim masama i kubusima vrlo skladnih proporcija, kako međusobno jedan prema drugom, tako i svaki pojedinačno prema arhitektonskom korpusu zdanja u celini.

Kada je reč o fasadama one su uravnoteženih, mirnih površina, harmoričnih proporcija sa dobrim ritmom rasporeda fasadnih otvora koji je proizašao iz fukcionalno-organizacione šeme osnova prizemlja i sprata. Podela fasada po horizontali je naglašena podeonim i krovnim vencem koji je bogato profilisan. Na fasadama nema ornamentalne plastike.

U likovno - oblikovnom smislu, arhitektura Gradske kuće je utemeljena na varijaciji postulata postakademizma sa vidljivim uticajem principa rane moderne i elemenata nemačkog narodnog graditeljstva.

Manastir Koporin - otkrivene mošti despota Stefana 

Ovaj spomenik kulture od velikog značaja se nalazi na obodu razuđenog gradskog naselja Velike Plane, pri graničnom pojasu sa Smederevskom Palankom. 

Manastirski kompleks podrazumeva Crkvu Svetog Stefana, zvonaru sa prostorom za prodaju sveća, konake sa salama za goste, izvor lekovite vode, baštu, njive, vinograde i šume. Manastirska crkva sagrađena je za vreme vladavine despota Stefana Lazarevića (1389. - 1427.), sina kneza Lazara i kneginje Milice, što potvrđuje njegov portret sa natpisom o tituli despota na zapadnom zidu naosa. Na osnovu istog se živopis datira iz vremena nakon bitke kod Angore 1402., godine, kada je Stefan Lazarević dobio titulu despota. 

Crkva Svetog Stefana po tipu pripada jednobrodnim, jednokupolnim građevinama, osnove sažetog upisanog krsta. Kube počiva na vitkom, osmostranom tamburu sa kockastim postoljem. U prostornom smislu, ova sakralna građevina podeljena je na oltarski prostor sa niskom polukružnom apsidom, naos i pripratu. Gotovo u potpunosti je ozidana kamenom peščarom, dok je opeka korišćena za izvođenje malobrojnih detalja. Ovakvo rešenje u vremenu kada dominira moravski trikonhos, upućuje na uticaje raške arhitekture. 

Kada je reč o fasadama ove sakralne građevine, veliki prozori na južnoj i severnoj fasadi su zazidani, a umesto njih izveden je samo po jedan uzan, a dugačak otvor. Preko uzanih otvora na tamburu kupole koji se završavaju potkovičastim proširenjem u vrhu, obezbeđuje se najviše osvetljenosti. Fresko slikarstvo ne prati savremene tokove moravskog slikarstva, ono je pomalo arhaično i slično živopisu druge polovine 14. veka. 

Crkva Svetog Stefana je bila u ruševnom stanju sve do 1880. godine, kada je počela njena prva obnova. Dozidana joj je priprata, dok je u prošlom veku, pedesetih i šezdesetih godina, izvršena konzervacija arhitekture i živopisa. Prilikom zamene podnih ploča 1977. godine, u severozapadnom uglu broda crkve, ispod freske na kojoj je prikazan despot Stefan, otkrivene su mošti koje su bile na dnu grobnice. Nakon detaljnog antropološkog i paleopatološkog pregleda, koje je obavio poznati antropolog iz Londona Srboljub Živanović, zaključeno je da se radi o moštima Svetog despota Stefana. Svečani prenos moštiju obavljen je oktobra 1989. godine.

Zgrada stare klanice - izuzetno vredan primer industrijske arhitekture

Građevina je deo nekadašnjeg kompleksa privredno - industrijskih objekata koji su u Velikoj Plani izgrađeni od 1886. do 1928. godine, uz pomoć dvojice nemačkih industrijalaca: Kristijana Šojsa i Vilhelma Šumahera. Projekat po kome je podignuta ova građevina, delo je inženjersko - tehničkog biroa Stojana Veljkovića i Oto Lorenca. 

Monumentalnih razmera u vreme izgradnje, skladnih proporcija, jedinstvenog oblika, pravilnih ritmova, tehnike obrade fasada i primenjene estetike, predstavlja izuzetno vredan primer industrijske arhitekture u Srbiji sa početka 20. veka.

Izvedena je u mešovitom konstruktivnom sistemu sa trakastim temeljima velike nosivosti izrađenim od opeke i betona. Masivni konstruktivni zidovi su izvedeni od opeke koja je položena u malter, dok su noseći stubovi, spiralne stepenice u kuli i međuspratna konstrukcija izrađeni od armiranog betona.

Objekat ima razuđenu osnovu u obliku latiničnog slova „L“sa kulom ovalnog preseka, koja je izvedena na spoju dva krila objekta. Zgrada stare klanice se sastoji od podruma, prizemlja, sprata i visokog potkrovlja, u strukturnom smislu. U unutrašnjosti objekta sve etaže su međusobno povezane vertikalnim komunikacijama - liftom teretnog tipa i stepeništem. 

Fasade objekta, uključujući i profilaciju, nikada nisu bile malterisane već su izvedene od opeke u „natur obradi“, kakva je i sada na ovom spomeniku kulture koji se nalazi pod zaštitom države. Krov građevine ima složenu formu, krovna konstrukcija je drvena, a krovni pokrivač je crep. 

Centar za kulturu „Masuka“ - od društvene ogranizacije do javne ustanove kulture

Sadašnja zgrada je podignuta 1968. godine, zalaganjem tadašnje prve mesne zajednce i boračkih organizacija, 50 godina od pobede u Velikom ratu, kao spomen dom. Cilj je bio da se u njoj narod okuplja i širi kulturu. Građevina je pravougaonog oblika, sa konusnim prednjim krovom. Centar za kulturu „Masuka“ organizuje najstariju kontinuiranu manifestaciju u dramskom amaterizmu Srbije - „Masukini pozorišni dani”, u periodu novembar - decembar, a krajem jula manifestaciju „U slavu velikog Vožda”.

Najstariji sačuvani dokument koji pominje rad ovog pozorišta jeste pozivnica za bogojavljensku zabavu iz 19. januara 1929. godine. Pozorišno društvo „Velimir Masuka“je tom prilikom organizovalo zabavu u kafani braće Milojević. Ansambl su uglavnom činili učitelji, gimnazijalci, okretne kalfe, grlatiji i markantniji klaničari Tonija Klefiša.

Centar za kulturu „Masuka“je javna ustanova kulture opštine Velika Plana. U javnu ustanovu prelazi odlukom Skupštine opštine Velika Plana 1993. godine, koja tako postaje i njegov osnivač. Do tada je pozorište bilo društvena organizacija.

Biblioteka „Radoje Domanović” - bogata knjižna i neknjižna građa

Biblioteka imenovana po čuvenom književniku, satiričnom pripovedaču Radoju Domanoviću, osnovana je 1949. godine. Do 1954. godine nosila je naziv „Tanasije Mladenović" koji je Uredbom o zabrani imena živih ličnosti u nazivima institucija promenjen. Njen fond je na početku iznosio 560 knjiga a danas on obuhvata preko 85 000 monografskih publikacija, a poseduje i znatan broj serijskih publikacija i neknjižne građe.

Pored Pozajmnog, biblioteka obuhvata i Dečije i Zavičajno odeljenje. Deo fonda podrazumeva i četiri biblioteke celine: Biblioteku poezije, Fond akademika Radomira Lukića, Fond Danice i Radosava Stanojevića (poklon prof. francuskog jezika Miroslave Stanojević Knežević), Biblioteku dr Milana Baneta Đorđevića (poklon porodice Đorđević). 

Deo periodike, zavičajne i referensne građe nalazi se u holu, u kome centralno mesto zauzima prijemni pult. Biblioteka ima i čitaonicu i internet - čitaonicu, kao i prostor u kome se održava kulturno-prosvetni program. Pored nabavke, obrade, čuvanja i pozajmljivanja knjiga, delatnost biblioteke podrazumeva i promociju zavičajnih dela iz oblasti književnosti, umetnosti, nauke i kulture.

U sopstvenoj zgradi je od 1981. godine koja predstavlja nagrađeno idejno rešenje arhitekte Ane Ceranić. Enterijer je oplemenjen stalnom izložbenom postavkom zavičajnog slikara Živomira Mihajlovića. 

Zgrada je kompletno renovirana 2019. godine.  

Pored navedenih kulturno – istorijskih spomenika, prilikom posete Velikoj Plani ne propustite obilazak manastira Pokajnica, etno sela „Moravski konaci” i drugih znamenitosti koje će vam na zanimljiv način približiti istoriju i kulturu ovoga kraja.