Stopama kneza Lazara i srednjovekovnih junaka: Obilazimo grad Kruševac

^{Tekst: Tanja Prolić} 

Osim brojnih kulturno - istorijskih znemenitosti sa akcentom na veličanstvene srednjovekovne manastire, ovaj kraj karakterišu i prirodni predeli koji ostavljaju bez daha. Neposredno okruženje Kruševca čine planinski masivi Kopaonika, Goča i Željina sa zapada, Velikog i Malog Jastrepca sa juga, severnim delom dominiraju Gledićke planine i Juhor, dok se istočno i severoistočno nalaze Mojsinjske planine. Najveće vodene tokove ovog kraja čine Zapadna i Južna Morava sa Rasinom. 

Kruševac je i grad glumaca, u njemu su rođeni velikani srpske kinematografije: Miodrag Petrović Čkalja, Vlastimir Đuza Stojiljković, Mihajlo Bata Paskaljević, Taško Načić, Radmila Savićević i drugi. 

Mi vas upoznajemo sa šest znamenitosti koje nikako ne biste trebali da propustite.

Crkva Lazarica - „biser“ moravske arhitekture

Prema verovanju, u ovoj bogomolji koja je podignuta 1375. ili 1376. godine, se pričestila srpska vojska pre odlaska u Kosovski boj na Vidovdan 1389. Sazidana je u slavu despota Stefana, prvorođenog sina kneza Lazara i naslednika prestola. Njen ktitor, knez Lazar, posvetio je crkvu arhiđakonu Stefanu, patronu dinastije Nemanjić. Lazarica pripada grupi prestonih crkava jer je građenje ove bogomolje neposredno vezano za podizanje Kruševca kao prestonice srednjovekovne Srbije. Crkva Lazarica smatra se „biserom“ moravske arhitekture, što ne iznenađuje imajući u vidu skladne arhitektonske oblike, polohromiju fasada i izvanrednu izradu plastičnih ukrasa. Crkva je izgrađena kao crkvena palata povezana sa Kruševačkom tvrđavom, glavnim gradom kneza Lazara.

Lazarica je kao izuzetno ostvarenje srpske srednjovekovne arhitekture i nacionalne graditeljske baštine proglašena 1979. godine spomenikom kulture od izuzetnog značaja, a zaštićena je od strane Republike Srbije.

Osnova Lazarice je trikonhalnog oblika, sažete varijante upisanog krsta, sa tri traveja, kupolom iznad srednjeg prostora i istovremeno građenom pripratom koja je prvobitno imala bočne prolaze. Nad pripratom se izdiže kula - zvonik sa katihumenom i kapelom na spratu. Lazaričin zid je u osnovi vizantijski stil: zidana je naizmeničnim smenjivanjem horizontalnih redova kamenih tesanika od belovodskog peščara sa po tri reda opeke, povezane širokim spojnicama maltera. Primenjen je i poseban postupak izvlačenja širokih spojnica maltera koje izlaze iz ravni zida.

Njenoj izrazitoj lepoti doprinosi bogata kamena plastika: lukovi, rozete, venci, fantastične predstave iz biljnog i životinjskog sveta. Kameni prepleti oko prozora i perforirane rozete su svakako najefektniji dekorativni elementi koji, integrisani u vešto zamišljene i proporcionisane arhitektonske oblike, predstavljaju izuzetno skladnu celinu. 

Izgleda da živopis izvorno nije ni postojao, a svetinju je, po svemu sudeći, oslikao zograf Andra Andrejević sa svojom družinom tek u 18. veku, od 1737. do 1740. godine, od čega su sačuvani samo fragmenti. Ikonostas koji datira iz 1844. godine i koji je verovatno rad slikara Živka Pavlovića, očuvan je u celosti i konzerviran 1989. godine, kada su izvršeni i radovi na zaštiti arhitekture.

Manastir Naupare sa svojim bogato ukrašenim kamenim rozetama

U pitanju je još jedna srednjovekovna bogomolja neprocenjive istorijske i arhitektonske vrednosti i spomenik moravske graditeljske škole. Manastirska crkva, posvećena Rođenju Presvete Bogorodice, najverovatnije je građena u osmoj deceniji 14. veka i završena 1381. Prvi pisani podaci o manastiru Naupare javljaju se u povelji kneza Lazara monahu Doroteju koja datira iz 1382. godine, a spominje se kao metoh manastira Drenče. O ktitoru manastira nema pouzdanih podataka, međutim, prema verovanju, manastir su osnovali knez Lazar i njegov sin despot Stefan. Manastir Naupare se nalazi u istoimenom selu, 15 kilometara južno od Kruševca, na desnoj obali reke Rasine.

Manastirska crkva je sagrađena u moravskom stilu i po svom izgledu slična je gorepomenutoj Lazarici. Današnji izgled dobila je rekonstrukcijom iz 1835.godine, koja je izvršena po nalogu kneza Miloša.

Manastirska crkva posvećena Rođenju Presvete Bogorodice je u osnovi sažetog trikonhosa, sa kubetom na nadvišenom postolju koje počiva na pilastrima i istovremeno građenoj priprati. Apside su iznutra polukružne, a spolja petostrane. Fasade su bile ukrašene ne samo skulpturalnom nego i slikanom dekoracijom.

Najveću umetničku vrednost crkve čine bogato ukrašene kamene rozete koje se ubrajaju u najlepše tvorevine moravske škole. Svojom lepotom i monumentalnošću posebno se izdvaja gornja od dve rozete na zapadnoj fasadi. 

Tokom istraživačkih radova, u crkvi su 1992. godine pronađena dva sloja fragmenata zidnog slikarstva koji potiču sa kraja 14. i početka 15. veka, a ikonografski program je saglediv samo delimično: u kupoli su bili predstavljeni proroci, jevađelisti i Hristos Pantokrator, u potkupolnom prostoru, svodovima i u polukalotama bočnih apsida slike Velikih praznika, u prvoj zoni južne pevnice su predstavljeni sveti ratnici, u jugoistočnom uglu priprate primećuju se delovi ktitorske kompozicije, a u lineti nad ulazom u naos dopojasna predstava Bogorodice sa Hristom.

Manastir je proglašen za nepokretno kulturno dobro od velikog značaja, od strane Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture - Beograd.

Donžon kula - uporište poslednje odbrane

Od srednjovekovnog utvrđenja Lazarevog grada najviše su sačuvani ostaci Donžon kule - glavne kule u severoistočnom delu grada, takozvane branič - kule, koja je bila uporište poslednje odbrane. Zidana je oblutkom i lomljenim kamenom, sa tesanicima od peščara kao ojačanjima u uglovima. Imala je odbrambenu ulogu, naročito kao poslednji otpor neprijatelju koji bi već napredovao unutar zidina grada.

Objekat je bio visok preko 20 metara, a danas je očuvana u visini od 18 metara. 

Linearna projekcija Donžon kule jasno pokazuje njen prvobitni izgled. Na osnovu vidljivih ležišta međuspratnih konstrukcija na istočnoj strani, gde se nalazio i glavni ulaz, dolazi se do saznanja da je, pored prizemlja, kula imala četiri sprata, podeljena drvenim podovima na velikim gredama. Iz prizemlja na sprat je vodilo kameno stepenište, a u kulu se pristupalo iz Malog grada. 

Debljina temelja iznosi tri, a zidova dva metra. Rov sa jugozapadne strane imao je svrhu vodene barijere.

Kuća Simića - afirmisanje duha nekadašnje varoši

Kuća Simića se ubraja u najstarije očuvane objekte u ovom gradu i svojom arhitekturom svedoči orijentalni izgled nekadašnje čaršije. Imajući u vidu njene stilske odlike, pretpostavlja se da je građena krajem 18. ili početkom 19. veka. Nalazi se u samom gradskom centru, nadomak Spomenika kosovskim junacima. Kuća Simića, zdanje jedinstvene kulturne i istorijske vrednosti i evidentirano kulturno dobro od velikog značaja, u sebi objedinjuje muzejsku zbirku, muzejski turističko-informacioni punkt i suvenirnicu.

Isprva, kuća se nalazila u vlasništvu turskih begova, braće Frenčević, izazivača spora povodom prisajedinjenja grada Kneževini Srbiji. Po oslobođenju Kruševca od Turaka, otkupljuje je knez Miloš Obrenović i poklanja svom kumu Stojanu Simiću, prvom starešini oslobođene varoši. U ovoj kući je 1835. godine dogovorena čuvena Knez Miletina buna, kojom je ograničena vlast kneza Miloša.

Krajem 1951. godine, gradske vlasti donose odluku o osnivanju muzeja i izabrano je da se u tu svrhu adaptira Kuća Simića što je izvršeno 1953. godine, a u njoj su se od tada periodično smenjivali različiti muzejski sadržaji. Obimniji konzervatorski radovi izvršeni su 1977. godine, ali tek ponovnom sanacijom Kuće Simića koja je izvršena od 2007. do 2008. godine, stvoren je prostor za realizaciju postavke koja za cilj ima da kroz izložen nameštaj i pokućstvo, prikaže porodični život u kruševačkoj varoši na prelazu iz 19. u 20. vek. 

Zdanje je spratno, sa podužnim tremom u prizemlju i na spratu, oslonjenim na profilisane stubove, dok je sa naspramne strane ugaoni trem. Prizemlje je građeno lomljenim kamenom, dok je spratni deo u bondruku i čatmi. Prostor u prizemlju imao je ekonomsku namenu, dok je na spratu stambeni, organizovan preko centralnog hola povezanog sa tremom.

Građevina je od velikog značaja za istoriju grada. Redovnim programskim aktivnostima, koji se u velikoj meri realizuju u saradnji sa građanstvom, Kuća Simića teži da afirmiše duh nekadašnje varoši, apostrofirajući gradski život i kulturu na razmeđi vekova.

Narodni muzej Kruševac - fond i lokacija koji vraćaju kroz vreme

Narodni muzej u Kruševcu predstavlja nezaobilazno odredište kada je u pitanju kulturna i turistička ponuda grada, što zbog njegovog bogatog i raznovrsnog fonda, toliko i zbog same lokacije - smešten je u prostoru srednjovekovnog Lazarevog grada, nadomak pridvorne crkve Lazarice, ostataka Kneževog dvora i Donžon kule.

Muzej je osnovan 19. decembra 1951. godine i od tada realizuje svoju osnovnu delatnost kroz sakupljanje, čuvanje, zaštitu i izlaganje pokretnih kulturnih dobara i ostataka materijalne kulture zavičaja. Na početku, muzej je bio smešten u Kući Simića, ali je ta građevina vremenom postala premala za novonastale muzejske potrebe. Godine 1969. na korišćenje je dobijen novi prostor, ovoga puta unutar kompleksa Kruševačkog grada. Reč je o neoklasicističkom zdanju nekadašnje gimnazije, sagrađenom 1863., sa secesijskim dekorativnim elementima iz 1908. U ovom prostoru svoje mesto je našla muzejska postavka koja svedoči istorijskom i kulturnom razvoju i preobražaju Kruševca i okoline - od praistorije, preko antike i srednjeg veka, kroz razdoblje turskog ropstva i obnove srpske državnosti, do prvih decenija dvadesetog veka. Od svog osnivanja pa do danas, stasao je u značajnu ustanovu kulture, izgrađujući uglednu poziciju u muzejskoj mreži naše zemlje. Osim centralnog objekta u srednjovekovnom Kruševačkom gradu, u sastav 

Narodnog muzeja Kruševac ulaze i Kuća Simića, Umetnička galerija i Memorijalni kompleks Slobodište.

Muzejski fundus sadrži približno dvadeset i tri hiljade muzealija prirodnjačkog, arheološkog, etnološkog, istorijskog, kulturno-istorijskog i likovnog karaktera. Praistorijski nalazi, impresivna zbirka srednjovekovnog oružja i grnčarije, kopija haljine kneza Lazara, bogata etnografska zbirka, legat porodice Binički i maketa Meštrovićevog Vidovdanskog hrama, samo su neki od eksponata iz stalne muzejske postavke, a pored izložbene, muzej veliku pažnju posvećuje i istraživačkoj, izdavačkoj, kulturno-prosvetnoj i pedagoškoj delatnosti, kao i afirmaciji autentičnih vrednosti zavičaja, kroz prezentovanje bogate kulturne baštine putem izložbi, kataloga, stručnih publikacija i medija.

Zdanje Gradske uprave - jedinstvena celina posvećena Moravskoj Srbiji

Nekadašnje Sresko načelstvo, a danas zgrada Gradske uprave, ubraja se u najlepše građevine ove vrste u našoj zemlji. Rađena je po projektu arhitekte Nikole Nestorovića, od 1898. do 1904. godine, u duhu neoklasicizma, strogo simetričnih proporcija. Unutar zdanja, svojom lepotom se naročito ističe Mozaik sala, svečana sala za prijeme nazvana po mozaičkom kompleksu akademskog slikara Mladena Srbinovića pod imenom „U slavu Kruševca“ , koji je nastajao u tri faze.

Mozaik sala je centralna dvorana smeštena na međuspratu Gradske kuće koja u savremenoj srpskoj umetnosti predstavlja jedinstvenu dekorativnu celinu posvećenu Moravskoj Srbiji.

U idejnom smislu, inspirisan istorijskom faktografijom, epskom narodnom poezijom, mitom i folklornim nasleđem, akademik je posegao za elementima srpskog srednjovekovnog slikarstva moravske epohe, motivisan njegovom monumentalnošću, naglašenom dekorativnošću i osobenom duhovnošću, konvertujući ih na jezik savremenih likovnih simbola.

Na zidnim mozaicima, koji su otkriveni u okviru obeležavanja šest vekova grada 1971. godine, u središnjim poljima sa južne, odnosno, severne strane, izvedene su figure kneza Lazara i despota Stefana, dok su, pažljivo odabranim motivima, na ostalih deset kompozicija, simbolično prikazani važniji segmenti političkog, društvenog, kulturnog i umetničkog života Moravske Srbije i Kruševca kao njenog značajnog središta.

Obilazak grada Kruševca verodostojno vraća u najznačajnije poglavlje naše istorije - srednji vek, period osnivanja i razvitka srpske države, neustrašivih junaka čija slava nije „utihnula“ kroz vekove, ali i kroz dalje istorijske prilike. Svim ljubiteljima „učiteljice života“ toplo preporučujemo posetu gradu cara Lazara okruženom drevnim manastirima koji svojom monumentalnošću i arhitekturom ostavljaju bez daha.