Tekst: Tanja Prolić
U nastavku:
- Zavičajni muzej - od Sokolskog doma do bogate riznice
- Muzej naivne i marginalne umetnosti - dragocena dela u dragocenom zdanju
- Manastir Jošanica - bogomolja važne istorijske uloge
- Zgrada suda - duh akademizma sa elementima secesije
- Crkva Svetih apostola Petra i Pavla - hram u srpsko - vizantijskom duhu
- Hram Svetog Arhangela Mihaila - zahvalnost kneza Miloša
Jagodina je dobro poznata turistička destinacija u našoj zemlji, a posetioci se ne zaustavljaju na samo jednom obilasku Muzeja voštanih figura, Zoološkog vrta ili Akva parka, već se iznova vraćaju ovom gradu. Međutim, Jagodina ima da ponudi i mnoštvo drugih znamenitosti koje imaju nemerljivu kulturno - istorijsku, ali i arhitektonsku vrednost. Mi smo izdvojili šest koje nikako ne biste trebali da propustite prilikom posete istoj.
Zavičajni muzej - od Sokolskog doma do bogate riznice
Ovaj muzej koji pripada grupi značajnih ustanova kulture u našoj zemlji može se sa ponosom dičiti obimom i značajem prikupljenje građe - muzej broji više od 10 hiljada eksponata nastalih u periodu od praistorije do savremenog doba, razvrstanih u pedeset zbirki. Međutim, ne samo značajne i bogate zbirke, već i višedecenijski rad na istraživanju, prezentaciji i edukaciji osigurali su Zavičajnom muzeju u Jagodini neosporivo mesto u oblasti zaštite kulturnih dobara, a ovom gradu prepoznatljivost na kulturnoj mapi naše zemlje.
Manji deo eksponata je izložen u stalnoj postavci, dok je većina posetiocima predstavljena kroz povremene izložbe, brojne publikacije i posebne prezentacije. Zavičajni muzej uključuje: prirodnjačko odeljenje, arheološko, etnološko, istorijsko i umetničko odeljenje. U sastavu ove kulturne ustanove je i pet pomoćnih službi: Služba za prosvetno - pedagoški rad, dizajn i komunikaciju, Služba za dokumentaciju sa fotoslužbom i bibliotekom, Služba za konzervaciju i restauraciju, Pravno - administrativna služba i Služba pomoćnih i tehničkih poslova.
Ovaj muzej kompleksnog tipa je osnovan 1954. godine, a od tog datuma pa sve do 1979. godine promenio je čak šest lokacija, da bi se od tada do današnjeg dana „skrasio” u zgradi sagrađenoj 1935. godine za potrebe Sokolskog doma.
Pre Sokolskog doma se na tom mestu nalazila kuća Stevana Stevče Mihajlovića, jednog od tutora mladog kneza Milana Obrenovića i u dva mandata predsednika Vlade. Kuća ove značajne ličnosti političkog života u Srbiji u vreme vladavine kneza Miloša i Mihaila Obrenovića je podiguta 1859. godine, u to vreme je bila monumentalna građevina velike materijalne vrednosti, sa prizemljem i spratom, sa po pet prozora prema ulici na oba nivoa.
Kuća Stevana Mihajlovića je srušena početkom 30-ih godina prošlog veka, a plac je avgusta 1932. godine ustupljen jagodinskom Sokolskom društvu za izgradnju Sokolskog doma. Kamen temeljac je osvećen 25. maja 1935. godine, a samo pet meseci je trebalo da se zgrada završi. Projektant ove građevine je bio Momir Korunović, koji je takođe bio član sokolskog pokreta, ali i jedan od najoriginalnijih i najeminentnijih stvaralaca u istoriji srpske arhitekture 20. veka. Smatra se najuticajnijim graditeljem sokolskih domova, a izradio je nacrte za 25 sokolskih domova u čitavoj tadašnjoj Kraljevini.
Građevina u kojoj se danas nalazi Zavičajni muzej ubraja se u njegove skromnije projekte i manje jednospratne sokolane sa istaknuto višim srednjim delom glavnog pročelja, doksatno isturenim. Na prostoru iza zgrade Sokolskog doma se nalazio otvoreni teren za vežbanje. Kada je reč o centralnoj sali sokolane, ukoliko se ona posmatra kroz svoju društvenu ulogu, bila je multifunkcionalni prostor - vežbaonica, pozorišna i bioskopska sala, u njoj su se održavale priredbe, igranke, koncerti i različita predavanja.
Nakon turobnih godina Drugog svetskog rata, u njoj je smešteno Društvo za telesno vaspitanje „Partizan“, svojevrsni naslednik Sokolskog društva.
Nakon što je u ovoj građevini svoje mesto pronašao Zavičajni muzej, 1987. godine je proglašena za spomenik kulture u kategoriji kulturno dobro.
Muzej naivne i marginalne umetnosti - dragocena dela u dragocenom zdanju
Ovaj muzej, osnovan 1960. godine u Jagodini, predstavlja jedinstvenu specijalizovanu instituciju u našoj zemlji, sa posebnim programom muzeološke zaštite dela naivne i marginalne umetnosti kroz aktivnosti prikupljanja, sistematizovanja, proučavanja, izlaganja i publikovanja.
Muzej podrazumeva preko 3000 eksponata nastalih u periodu od 30-ih godina 20. veka pa sve do danas. Posetiocima su na raspolaganju slike, skulpture, crteži i grafici više od 350 umetnika iz celog sveta, a među njima su i dela najpoznatijih srpskih i jugoslovenskih umetnika naive. Ova dela su prepoznatljiva po živim bojama i velikoj količini detalja, i predstavljaju autentičan izliv stvaralačke enegije koja ne haje za ograničenja i pravila. Svakako najznačajniji rezultat dugogodišnjih muzeoloških nastojanja i aktivnosti je činjenica da su rasvetljene brojne ukorenjene dileme i zablude vezane za specifičnu oblast naivne i marginalne umetnosti.
Muzej je smešten u monumentalnom zdanju koje datira iz 1929. godine i koje predstavlja umetničko delo za sebe. Građevina je najlepši primer secesije sa početka 20. veka u ovom gradu. Pripadala je uglednoj trgovačkoj porodici Ristić i smeštena je u srcu gradskog parka kraj glavnog šetališta. Kada je u pitanju rešenje pročelja ovog secesijskog zdanja, ideja vodilja je bila zanimljiva građevina na fotografiji čiji je autor sinovica porodice Ristić, a koja je nastala tokom njenog putovanja po Holandiji.
Fasada je obavijena bogatom štukaturom, koja dominira na samom pročelju u vidu floralne mreže. Dekorativni pilastri, girlande, amfore, balusteri i domišljato rešen krovni venac daju čitavoj građevini na originalnosti. Kompilacija uticaja, kada je u pitanju i eksterijer i enterijer, oslikava težnju porodice Ristić da gracioznošću i lepotom ostavi trag svog statusa u društvu.
Dinamičan enterijer ukrašavaju takođe monumentalni prozorski otvori, pogotovo u predvorju, koje se apsidalno završava. Mnogobrojni otvori sa spoljašnje strane su još više reprezentativni, ukrašavaju donji i gornji deo fasade, dok su sa unutrašnje strane, kao deo izložbenog prostora, pokriveni montažnim zidovima na kojima su umetnička dela - stalna postavka muzeja. Građevina je zbog svoje neprocenjive vrednosti pod zaštitnom Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac.
Manastir Jošanica - bogomolja važne istorijske uloge
Hram manastira Jošanica posvećen sv. ocu Nikolaju, nalazi se na 10 kilometara zapadno od Jagodine, ispod sela Prnjavora, sa leve stane Jošaničke reke koja mu je i dala ime. Ne zna se kada je tačno Jošanica podignuta, ali po narodnoj tradiciji datira iz vremena kneza Lazara. Prvi pisani podatak o ovoj bogomolji vezan je za činjenicu da je nakon većeg oštećenja obnovljena 1786. godine sa izvesnim kasnijim dograđivanjima.
Manastir je imao veliku istorijsku ulogu. Tokom rata Austrije i Rusije protiv Turske, u manastiru je bilo sedište Koče Anđelkovića (Koče kapetana) iz Panjevca, koji je bio vođa ustanika u takozvanoj Kočinoj Krajini. Međutim, ustanici su poraženi, a Turci su zapalili manastir Jošanicu. Posle ovog rata, 1791. godine, Srbi Svistavskim mirom dobijaju amnestiju za učešće u ratu, a nakon dve godine i ferman koji im omogućava da obnavljaju porušene svetinje, pri čemu je i manastir Jošanica obnovljen.
Ovaj manastir vezan je za još jednu važnu ličnost srpske istorije. Naime, nakon što je pala Karađorđeva Srbija, vožd se pri povlačenju lečio od vrućice nekoliko dana u manastiru, a soba u kojoj je boravio i danas se naziva „Karađorđeva soba“.
Manastir Jošanica odigrao je i u Hadži-Prodanovoj buni, koja je zahvatila i jagodinsku nahiju, važnu ulogu. U Jošanicu dolazi monah Đenadije iz Trnave „da u jagodinskoj nahiji početak bune objavi" gde su ga Turci i uhvatili „pa snjim u sindžir te kroz Jagodinu kud i ostale u Beograd“.
Za vreme Drugog srpskog ustanka u manastiru su se na prvi dogovor o miru sastali izaslanici kneza Miloša i izaslanici Marašli-Ali-paše. Knez Miloš se odužio Jošanici poklonivši joj tri zvona 1832. godine „za čest i spomen“ dogovora koji je tu 1815. učinjen sa Marašlijom. Međutim, ova zvona su odneta za vreme Prvog svetskog rata pa su 1923. godine nabavljena nova. Važno je spomenuti i ulogu koju je manastir imao tokom Prvog svetskog rata - 1914. godine prihvata veliki broj izbeglog naroda iz Mačve, a iste godine je dao ogrev za rezervne bolnice u Jagodini u kojima je bilo smešteno 4 000 ranjenih ratnika.
Sa južne strane hrama nalazi se grobnica porodice kneza Miloja Teodorovića, „vojvode levačkog za vreme Karađorđa“, koji je tokom Prvog srpskog ustanka postao vođa ustanika u Levču i Temniću i pokazao izuzetnu hrabrost.
Kada je reč o arhitekturi ovog hrama - zaključuje se da prema vremenu gradnje pripada moravskoj školi, a da je najbliži uzor koji je graditelj imao bio manastir Kalenić. Može se reći da je uprošćavanjem moravskog stila nastala Jošanica. U manastirskoj crkvi Svetog Nikole, sa kubetom i pripratom koja takođe ima kube, sačuvan je živopis sa natpisima bugarske i makedonske redakcije, što dovodi do zaključka da su slikari mogli biti iz tih krajeva. U kubetu ispod Pantokratora i stojećih proroka nalazi se venac od grančica sa poprsijima proroka. U gornjim zonama potkupolnog prostora su Veliki praznici i Stradanja Hristova, a u donjoj zoni su stojeći svetitelji. Kalotu kubeta priprate zauzima Bogorodica sa Bogodetetom - Hristom u medaljonu. Ispod su proroci sa svojim tekstovima u rukama, apostoli i svetitelji i u pandantifima crkveni pesnici. Na zidovima priprate ilustrovan je život svetitelja pustinjaka.
Zgrada suda - duh akademizma sa elementima secesije
Zgrada Prvostepenog suda je izgrađena početkom prošlog veka, tačnije 1908. godine, na uglu glavne ulice sa jednom od poprečnih. Gabarit parcele na kojoj se nalazi je odredio, u osnovnim crtama, plan ovog objekta kao ugaonog zdanja sa dva nejednaka krila. Dok je veće reprezentativno krilo okrenuto prema glavnoj ulici i raščlanjeno središnjim rizalitom, manje, skromnije oblikovano krilo je okrenuto prema sporednoj. Kao centralni motiv građevine modelovan je ugaoni rizalit na zasečenom spoju bočnih krila.
Građevina je podignuta u duhu akademizma sa evidentnim dekorativnim elementima novog stila secesije, koji su pogotovo naglašeni u enterijeru odnosno dvoranama i holu sa monumentalnim stepeništem. Raščlanjene su skromnim kordon vencima, između prizemlja i sprata, bogatije profilisanim krovnim vencem, kao i ugaonim pilastrima.
Kada je reč o prozorima, prozori oba krila uokvireni su dekorativnim bočnim profilima i natprozornicima, koji zajedno čine celinu sa malim kružnim prozorima u potkrovlju.
U likovnom oblikovanju fasada akcenat je stavljen na rizalite koji su gotovo jednaki. Nešto raskošnije je istaknut ugaoni rizalit sa glavnim ulazom u zgradu. U kompoziciji istog ističu se tri velika polukružno završena prozora glavne sudske sale, između kojih su pilastri sa jonskim kapitelima. Uglovi rizalita naglašeni su masivnim pilastrima obrađenim u duhu secesije.
Završni motiv ove fasade čini kompozicija sa državnim grbom u atici nad krovnim vencem. Grb Kraljevine Srbije - krunisani dvoglavi orao koji na grudima nosi štit sa krstom i ocilima uništen je tokom austrougarske okupacije za vreme Prvog svetskog rata. Grb se nalazio, prema sačuvanoj fotodokumentaciji iz perioda pre Velikog rata, u uvučenom, sada praznom polju polukružnog frontona, na čiji profilisani rub je izlazila posebno istaknuta kraljevska kruna.
Zgrada Prvostepenog suda građena je prema planovima koji su rađeni u Ministarstvu građevina Kraljevine Srbije.
Crkva Svetih apostola Petra i Pavla - hram u srpsko - vizantijskom duhu
Izgradnja bogomolje, poznatije kao „Nova crkva“ započeta je 16 maja 1896. godine, a trajala je tri godine. Osvećena je na dan slave hrama, na Svete apostole Petra i Pavla, 29. juna 1899. godine. Hram je izgrađen u čistom srpsko - vizantijskom duhu i stilu, a u osnovi ima upisan ravnostrani krst. Crkva Svetih apostola Petra i Pavla ima centralno veliko kube, koje se preko pandantifa oslanja na četri masivna stuba u samoj crkvi.
Na četiri strane od krsta ima četiri mala kubeta. Oltarska apsida je veoma prostana i široka. Unutrašnjost crkve je podeljena od poprečnih brodova transepta stubovima koji nad sobom nose i drže galerije iznad severnog i južnog transepta; iznad zapadnih ulaznih vrata nalazi se galerija koja je dugo služila kao mesto odakle su horovi pevali na bogosluženjima.
Kada je reč o spoljašnjosti ona je, naročito oko ulaznih vrata, cela u kamenoj ornamentici. Iznad ulaznih vrata je mali portik koga drže dva elegantna i vitka stuba sa kapitelima na vrhu. Iznad vratnih arhivolti nalaze se četvorodelni veliki prozori, izdeljeni velikim i vitkim kolonelama od crvenog kamena peščara. Celokupnom spoljnom dužinom građevine proteže se kanelura u plitkom ornamentu od pečene terakote.
Plan Crkve Svetih apostola Petra i Pavla delo je Dušana Živanovića, arhitekte Ministarstva građevina iz Beograda.
Ne sme se zaboraviti ni krasan ikonostas u duborezu od hrastovog drveta, za koji je bio zadužen beogradski majstor Miloš Vlajković. Ikone je umetnički izradio slikar Živko Jugović. Njegov ikonostas podseća na barokno slikarstvo.
U Drugom svetskom ratu, bogomolja je teško oštećena - centralno kube minama iz topova, a fasada je oljuštena puščanom i mitraljeskom paljbom. Detaljnu obnovu, živopisanje i svestrano ulepšavanje ova sakralna građevina je doživela tek u naše dane.
Hram Svetog Arhangela Mihaila - zahvalnost kneza Miloša
Ako je Crkva Svetih apostola Petra i Pavla poznatija kao „Nova crkva“, koja je onda Stara crkva? Odgovor je Crkva Svetog Arhangela Mihaila, koju je podigao knez Miloš Obrenović.
U vreme njene izgradnje je knez Miloš vodio pregovore o miru sa Marašli Ali Pašom u gorepomenutom manastiru Jošanica. Tom prilikom je shvatio da u ovom gradu postoji džamija, a ne postoji crkva. Pretpostavlja se da ga je ta okolnost nagnala da podigne crkvu u Jagodini. Sa gradnjom se počelo 1818. godine, na kraju varoši kako bi što manje „upadala“ u oči Turcima pod čijom vlašću se tada nalazila Jagodina.
Građevina je bila vrlo skromnih razmera - 17,60 metara dužine i 8,30 širine, međutim uprkos tome nije mogla biti završena odmah iste godine jer nije bilo majstora za unutrašnje radove. Šest godina kasnije završena je gradnja.
Crkva ima oblik krsta, čiji se poprečni kraci protežu u pevničkim apsidama. Njena visina iznosi 10 metara i ima troje vrata, od kojih su glavna ona na zapadu 2,70 sa 1,80 metara sa pervazom - rogastovom od kamena. Pred njima se nalazi jedna velika bela mermerna ploča sa trima rozetama u plitkom reljefu, za koju se zna da je tu doneta i postavljena posle rušenja jagodinske džamije 1926. godine.
Na zapadnoj strani, na spoljnom zidu iznad ulaznih vrata, stajala je ploča od crvenog mermera koja sadrži potrebne podatke o crkvi i njenim graditeljima. Kako ne bi bila izložena spoljnim uticajima, sklonjena je i postavljena na časnoj trpezi gde je i dan - danas. Ova ploča je vrlo značajan istorijski izvor jer otkriva tačnu godinu rođenja kneza Miloša Obrenovića.
Crkva prvobitno nije imala zvonik, jer je korišćenje zvona u crkvama u to vreme bilo zabranjeno. Nakon Hatišerifa iz 1830. godine i dobijanja slobode bogosluženja i građenja svetih hramova, knez Miloš je podigao zvonik. Prema inventaru od 1909. godine, današnji zvonik podignut je 1871. godine.
Jagodina je, bez sumnje, grad koji nikako ne biste trebali da propustite, o čemu svedoči i navedena bogata riznica kulturno - istorijskih spomenika. Mi smo opisali samo šest, ali ovaj grad u centru Pomoravskog okruga krije i druge znamenitosti. Među njima je i Narodna biblioteka „Radislav Nikčević“ koja raspolaže fondom od preko 100 000 knjiga iz svih oblasti ljudskog znanja i stvaralaštva.