Opština Topola: Uporište istorijskih zbivanja u Srbiji

^{Tekst: Tanja Prolić} 

Karađorđeva Topola sa Oplencem - reprezentativne građevine moćne dinastije

Ovo nepokretno kulturno dobro - prostorno kulturno-istorijska celina obuhvata Karađorđev grad, gradsko jezgro Topole i Zadužbinski kompleks Kralj Petar I na Oplencu. 

Najstariji deo celine, Karađorđev grad, predstavlja najveći graditeljski poduhvat ustaničke Srbije, za koji su zaduženi čuveni neimari toga doba, koje su poslove izvodili prema zamisli samog Karađorđa. Prilikom svog nastanka, Karađorđev grad je bio ograđen, međutim ta ograda je uništena ali se na osnovu položaja zgrada, konfiguracije terena i ostataka može konstatovati kuda se prostirala.

Karađorđev grad je građen dve godine (od 1811. do 1813. godine). Turci su ga odmah nakon što je podignut razorili i spalili, međutim nakon oslobođenja od osmanlijske vlasti je nekoliko puta obnavljan, a građevine u okviru grada su svoj sadašnji izgled dobile u drugoj polovini 19. veka. 

Najreprezentativnija građevina u okviru Karađorđevog grada jeste Karađorđev konak ili kako ga je tada narod zvao - Karađorđev dvor. Ova monumentalna građevina ima pravougaonu osnovu. Građena je većinski kamenom u krečnom malteru. Karađorđev konak odlikuje prostran trem na glavnoj strani, sa nizom stubova sa jastucima i ogradom od profilisanog šašovca. Visoka kamena kula se uzdiže na zapadnoj strani građevine.

U Karađorđevom konaku je danas smeštena muzejska postavka u čast Prvog srpskog ustanka i vožda Karađorđa. 

U sklopu Karađorđevog grada je i zgrada stare škole koja je podignuta sredinom 19. veka, a u kojoj se nalazila biblioteka. 

Nedaleko od Karađorđevog grada nalazi se Crkva Svetog Đorđa, koja je grobna zadužbina Kralja Petra I Karađorđevića. Podignuta je na brdu Oplenac, a njena gradnja trajala je dve decenije (od 1910.-1930. godine, trajala je toliko dugo zbog ratova koji su se odvijali u tom periodu). Radovi su završeni kada su naos i kripta, koja se proteže ispod cele površine naosa, dekorisani živopisnim mozaičkim kompozicijama koje su rađene po uzoru na najreprezentativnije primere srpskog srednjovekovnog slikarstva. 

Projektovana je po nacrtima arhitekte Koste Jovanovića. Ova monumentalna građevina je zamišljena kao mauzolej dinastije Karađorđević. Njena osnova je u obliku ravnokrakog upisanog krsta sa elementima trikonhosa. Postavljena je na temeljima od lomljenog kamena, a u gornjem delu od opeke.  To je građevina sa tri polukružne apside kojima se završavaju severni, istočni i južni krajevi krsta, i pripratom. U pitanju je petokupolna građevina - na preseku podužnog i poprečnog kraka krsta se uzdiže centralna kupola, a dijagonalno na uglovima, četiri niža kubeta. Centralna kupola se preko sistema velikih lukova oslanja na četiri stuba, a četiri manje kupole na mermerne stubove i zidove pevnica. Bočne pevnice i oltarska apsida su identične: spolja su trostrane a unutra polukružne. 

Kada je reč o fasadama, one su obložene belim venčačkim mermerom i sa dva kordonska venca podeljene na tri dela. Na zapadnom delu je niska kvadratna priprata, a iznad nje je galerija sa otvorenim istočnim zidom koji je obogaćen arkadama i stubićima. Sa leve i desne strane su prostori za riznicu i zvonaru. Prozori i portal su ukrašeni dekorativnom plastikom koja je u stilu moravskog prepleta. Pod je izveden od višebojnih poliranih mermernih ploča koje ostavljaju snažan utisak veličanstvenosti i koje su slagane tako da je dobijen niz dekorativnih polja. 

Naročit akcenat je stavljen na zapadno pročelje na kome se ističe mozaička predstava patrona crkve, koja je rad čuvenog slikara Paje Jovanovića. Kada je reč o unutrašnjosti mauzoleja naročito se ističe ikonostas koji je izrađen od belog mermera po ugledu na hilandarski. 

U crkvi se nalaze dva sarkofaga - sarkofag kralja Petra I u severnoj pevnici, dok je u južnoj pevnici od osnivača dinastije i vođe Prvog srpskog ustanka - vožda Karađorđa. 

Crkva Svetog Đorđa i spomen kuća Petra I na Oplencu su proglašeni za nepokretno kulturno dobro- spomenik kulture rešenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac 1970. godine. 

Kada je reč o gradskom jezgru Topole koje je takođe deo ove prostorno kulturno-istorijske celine, najznačajniji deo njegovog graditeljskog fonda je oformljen od sredine 19. do prvih decenija 20. veka. Njega odlikuju različite stilske osobenosti. Na primer, prvi objekti izvan utvrđenja, koji su nastali u periodu vladavine kneza Aleksandra Karađorđevića- Karađorđeva kasarna i česma, zgrada starog sreza, stari han, Garaška mehana i pomoćni objekat, čine primere stare gradske arhitekture sa utemeljenjem u bogatoj tradiciji narodnog graditeljstva.

Karađorđeva Topola sa Oplencem je kategorisana kao spomenik kulture od izuzetnog značaja, u okviru kojeg se nalaze ostaci utvrđenja sa kulom, crkvom, konakom i spomenikom rodonačelniku ove loze kao i mauzolej na Oplencu. 

Crkva talpara pod šindrom u Pavlovcu - brvnara koja se razlikuje od drugih

U pitanju je još jedno nepokretno kulturno dobro, crkva talpara pod šindrom u Pavlovcu je utvrđena za spomenik kulture rešenjem Zavoda za naučno proučavanje spomenika kulture Beograd davne 1948. godine. Građevina se nalazi nekoliko kilometara severozapadno od mesta Natalinci, u zaseoku Pavlovac.

Tačan datum podizanja ove crkve brvnare koja je posvećena Svetom caru Konstantinu i carici Jeleni nije otkriven, ali je najverovatnije podignuta dvadesetih godina 19. veka. Do ovog zaključka se došlo iz dva razloga. Ikone iz pavlovačke crkve, koje se danas čuvaju u novijoj crkvi u Natalincima, su prvobitno prenete u pavlovačku crkvu 1827. godine iz stare saborne Crkve Svetog Arhanđela u Beogradu nakon što je ona srušena, te se dolazi do spoznaje da je crkva brvara u Pavlovcu več tada postojala. Zapis na šašovcu tavanice trema svedoči o tome da je crkva dograđena 1842. godine. 

U pitanju je jednobrodna građevina u obliku lađe, čija dužina iznosi 17 metara, a širina 5. Ima višeugaonu istočnu apsidu. Crkva se sastoji od tri dela: priprate, centralnog i oltarskog dela. Postavljena je na plitkim temeljima od lomljenog kamena, a ono što je razlikuje od ostalih crkava brvnara jeste njena konstrukcija zidova. Konstrukciju čine horizontalno slagana, na krajevima užljebljena hrastova brvna koja su učvršćena vertikalnim stubovima.

Takođe još jedna razlika - krov na crkvi brvnari u Pavlovcu nije toliko visok i strm kao kod ostalih, ali je prekriven drvenom šindrom složenom u osam redova. Zapadni deo krova nije zasveden u obliku kupe nego ravno, a istočni deo je zasveden kao kod drugih brvnara. 

Oko građevine se nalaze brojni nadgrobni spomenici položeni sa istočne i južne strane, i do samih temelja crkve. Razlog leži u tome što je u prošlosti tu bilo staro seosko groblje koje je sa godinama napušteno. 

Kada se govori o unutrašnjosti građevine, ističe se nekoliko detalja. Onaj koji predstavlja naročitu vrednost, kao profilisani i obrađen detalj u crkvi, jeste pregrada koja deli pripratu od centralnog dela crkve. Pod je od opeke kvadratnog formata, a tavanica od profilisanog bukovog šašovca, koritasto zasvedenog. Još jedan detalj koji se izdvaja su zapadna vrata na crkvi koja su posebno ukrašena vrlo dekorativnim nakovanim profilisanim lajsnama.

Kuća brvnara Sofije Ristić - središte ratnih dešavanja

Kuća Sofije Ristić, aktivistkinje Narodnooslobodilačkog pokreta i narodnog heroja Jugoslavije, imala je važnu ulogu tokom turobnih ratnih godina jer su se u okviru iste okupljali borci, kuriri i partijski rukovodioci. Utvrđena je za nepokretno kulturno dobro - spomenik kulture rešenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac od 1975. godine. 

Domaćinstvo obuhvata kuću polubrvnaru koja je građena po tipu kuće „na ćelicu“ sa podrumom ispod polovine prizemlja, zidanu kuću i mlekaru. 

Kuća sa u celosti očuvanim ognjištem sa izvornim verigama, ormanom, naćvama za pravljenje hleba i ostalim detaljima koji odlikuju domaćinstvo tog perioda nalazi se u delu horizontalno slaganih, na krajevima unizanih brvana. Velika soba građena u bondručnom konstruktivnom sistemu sa ispunom od opeke je smeštena u drugom delu kuće. U prednjem delu građevine, gde se nalazi ognjište, tokom ratnih godina je bila zemunica čiji je ulaz bio prikriven zahvaljujući tome što se nalazio ispod samog ognjišta. Posle rata je ova zemunica u kojoj su se skrivali borci zatrpana. 

Krov je četvorovodan, prevashodno je bio pokriven ćeramidom koja je posle zamenjena falcovanim crepom. Na fasadi zidane zgrade se nalazi spomen ploča koja svedoči o ratnom angažovanju Sofije Ristić i njenog supruga Radojice. Ona je sačinjena od belog mermera i ima dimenzije 0,80 metara x 0,65 metara. 

U okviru domaćinstva se nalazila još jedna zemunica za skrivanje učesnika Narodnooslobodilačkog rata. U pitanju je mlekara koja se nalazila jugoistočno od stambene zgrade, a nakon rata i ona je bila zatrpana kao i zemunica prikrivena ognjištem. 

Staro groblje u Vinči - nadgrobnici velike istorijske i umetničke vrednosti

Ovo groblje sa skulptovanim spomenicima koji datiraju od 1819. godine do 20-ih godina 20. veka nalazi se u centru sela Vinča, na južnoj strani manje zaravni. Ovakva koncentracija nadgrobnih spomenika i u tolikom broju (evidentirano i valorizovano preko stotinu nadgrobnika jedinstvenih po svojim tipološkim i stilskim karakteristikama) predstavlja najveću evidentiranu očuvanu celinu na području centralne Srbije. 

Staro groblje u Vinči je utvrđeno za nepokretno kulturno dobro - spomenik kulture od 1985. godine. Veoma je dobro očuvano.

Nadgrobnici su rađeni urezivanjem ili klesanjem na plošnoj ravni kamena ili peščara, a veliki broj njih je rađen po principu spomenika krajputaša sa plitkoreljefnom obradom glave i poprsja, ili figure u celini. 

U zavisnosti od vremena nastanka nadgrobnika javljaju se drugačiji motivi pokojnika u nošnji koja je odgovarala uzrastu, staležu ili zanimanju. Kao čest detalj se javljaju i alatke koje su pokojnici tokom svog života koristili, ali i apstraktni motivi drveta života, golubova, krstobraznih i vegetabilnih ornamenata. Tekstovi različitog sadržaja i formulacije su uglavnom urezivani na zapadnoj strani.

Takođe, nimalo za njima ne kaskaju ni predmetni spomenici koji datiraju iz prvih decenija 20. veka sa osvrtom na istovetno skulptovanje tipično za urbanije sredine, svakako sa najimpozantijim od svih „Spomenikom I svetskog rata. 

Crkva Svetog Nikole - biser sakralne arhitekture iz 15. veka

U pitanju je građevina koja je starija od ostalih navedenih- manastir sa crkvom posvećenom Svetom Nikoli datira iz 15. veka, tačnije nastao je oko 1425. godine. Natpis iznad monumentalnog ulaznog portala (zapadni portal) koji je rađen od belog profilisanog mermera otkriva ime ktitora - to je vlastelin Nikola Dojranović. Nalazi se u selu Donja Šatornja. 

Crkva Svetog Nikole je jednobrodna građevina koja ima pravougaonu osnovu i koja je zasvedena poluobličastim svodom. Ima vitku osmostranu kupolu iznad centralnog prostora naosa. Njen dvoslivni krov je ranije bio pokriven šindrom, dok je danas bakarnim limom. Na zapadu je velika priprata koja ima kvadratni oblik i koja je zasvedena valjkastim svodom, dok je zapadno od nje 1817. godine dozidan dvospratni zvonik rađen u duhu srednjovekovnih pirgova koji ima kvadratnu osnovu i ravnu, drvenu međuspratnu konstrukciju. 

Građevina je zidana od lomljenog pritesanog kamena i žućkaste sige, a fasade su izvorno bile fugovane crvenim malterom, ali je prilikom rekonstrukcije početkom 19.veka ona omalterisana i okrečena u belo. Prilikom iste obnove nastali su i geometrijski ornamenti na tamburu kupole i oko prozora. 

Zapadni ulaz je zasveden trostruko profilisanim okvirom, a iznad njega su tri lunete, u kojima su izvorno bile predstave zaštitnika crkve, ali su te freske tokom godina uništene. 

Kada je reč o unutrašnjosti građevine, delimično su očuvana tri sloja živopisa koji datiraju iz različitih perioda - u oltarskoj zoni prvobitni sloj iz vremena nastanka crkve, u priprati iz prvih dekada 17. veka, a u gornjim zonama naosa iz 1850. godine. 

Ova opština Šumadijskog okruga može da se pohvali velikim brojem spomenika kulture koji datiraju iz različitih istorijskih razdoblja, od kojih smo mi predstavili samo njih par. Tu su i Crkva Svetog Preobraženja u Žabarima, Konak Milutina Georgijevića u Goroviču, Kuća Narodnog heroja Darinke Radović u Rajkovcu i druge znamenitosti koje krase ovu opštinu.